Intervistoi Ag Apolloni
Vitet ’90, përveç pluralizmit politik, sollën edhe pluralizmin estetik. Shqipëria u hap ndaj rrymave të ndryshme letrare, artistike e kulturore, dhe shpejtoi të zinte hapin me botën perëndimore. Në këtë kohë u botuan shumë libra letrarë, modelet e të cilëve pak vite më parë sulmoheshin ashpër nga regjimi. Sigurisht, libri më i lexuar dhe tashmë më i diskutuari dhe studiuari i asaj dekade, është romani juaj “I humburi” (1992). “Unë nuk kam shkruar me lehtësi ndonjë libër, përveç romanit I humburi”, keni shkruar te libri “Iluzione në sirtar”. Si ndodhi që e shkruat ashtu lehtë vetëm këtë libër dhe sa i vështirë për ju është procesi i krijimit?
KONGOLI: Romanin “I humburi” e kam shkruar me një frymë në periudhën qershor – dhjetor 1991, në kapërcyell të përmbysjeve të mëdha në Shqipëri. E shkruajta me lehtësi sepse ai ishte prej kohësh brenda meje. Më e saktë është të them se personazhin kryesor të tij Thesar Lumi, e njihja prej vitesh. Kjo lidhet me një tregim timin me titull “I pandreqshmi”, i cili nuk u botua kurrë. Dikur, këtë tregim me një personazh që nga të gjithë shihej si ‘’i pandreqshëm’’ për arsye se sjelljet e tij nuk përputheshin me normat e kohës, e çova për botim në revistën “Nëntori”, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Tregimi nuk u botua. S’u interersova më për të, por nuk më mbeti asnjë kopje e tij.
Në kapërcyell të përmbysjeve të mëdha në Shqipëri, në epokën e eksodeve masive të shqiptarëve drejt Perëndimit që bënë xhiron e botës (eksode biblike u quajtën nga disa, jo pa të drejtë), në shtëpinë botuese “Naim Frashëri” ku punoja prej vitesh, çdo gjë ishte “shkrehur”, koleget dhe kolegët e mi hynin e dilnin, disa ishin larguar fare dhe vinin vetëm për të marrë rrogën. Atëherë unë rrija i mbyllur në zyrën time, i sunduar nga imazhi i eksodeve. Derisa një ditë, nuk e di se si, pyeta veten: Ç’do të bënte aktualisht “I pandreqshmi”? Do t’ia kishte mbathur edhe ai si gjithë ikanakët e tjerë?
Kështu më lindi befas ideja e romanit “I humburi”. Gjatë kohës së orarit formal zyrtar unë rrija i mbyllur në zyrë, shkruaja; pasditeve sapo kthehesha në shtëpi vazhdoja të shkruaja derisa këtë libër e përfundova në muajin dhjetor të atij viti. Në fillim të vitit pasardhës ai u botua nga shtëpia e parë botuese private në Shqipëri “Dituria”.
Sipas meje të shkruarit është puna më e lodhshme, më e mundimshme. Gjithmonë e kam pasur të vështirë të shkruaj, sa herë nis një roman të ri ndihem fillestar e kjo më krijon stres. Kur ia thashë një herë këtë ndjesi një kolegeje, ajo u habit. Nëse do të më krijohej stres, nuk do të shkruaja fare, më tha. Për mua, shtoi, të shkruarit është kënaqësi.
Mbase kolegia kishte të drejtë, secili ka “raportin” e vet me të shkruarit.
Krijimtaria juaj para romanit “I humburi” mund të thuhet se i përket një periudhe të humbur (ose të fshehur) pas periudhës së shkëlqimit që nis me këtë roman, një periudhë që tashmë po hyn në dekadën e katërt pa e zbehur interesimin e lexuesve ndaj jush. Sa ndiheni i fituar, i përmbushur, me romanin “I humburi”?
KONGOLI: Romani “I humburi” është ndër librat e mi më të suksesshëm, nëmos më i suksesshmi. Me këtë libër nis një fazë e re, nëse më lejohet të shprehem kështu, në krijimtarinë time. Krijimtaria e mëparshme i përket një periudhe tjetër, asaj që zakonisht quhet e “realizmit socialist”. Atëherë, ç’është e vërteta, më shumë lexoja se sa shkruaja, kam botuar vetëm katër libra. Libri im më i suksesshëm i asaj periudhe është romani im i parë absolut “Ne të tre”, i botuar në vitin 1985. Atëherë ky libër u “përpi” me gjithë kuptimin e fjalës nga lexuesit, por u prit me këmbët e para, siç thuhet, nga kritika zyrtare e kohës. Me këtë rast u trishtova deri në atë masë sa më ngacmoi ideja të hiqja dorë, të mos shkruaja më, t’i kthehesha profesionit tim si mësues matematike. Nëse unë më pas vazhdova të shkruaja, për këtë i jam mirënjohës Kosovës, kolegëve në Kosovë, të cilët e vlerësuan lart këtë libër. Kolegë që nuk i njihja, s’kisha pasur fatin të shkoja ndonjëherë në Kosovë.
Të kthehem te pyetja juaj. Në një farë mënyre romani “I humburi” ka qenë fati im, por nuk ndihem as i fituar, as i përmbushur. Kam qenë dhe jam i mendimit se dita kur një autori fillon e i pëlqejnë ato që shkruan, është dita e rrokullimës së tij.
Kritika ju ka quajtur shkrimtar të tranzicionit. Si ndiheni me këtë kategorizim?
KONGOLI: Kjo ndoshta vjen ngaqë pjesa që shihet si më domethënëse e krijimtarisë time përkon me atë që ka hyrë me termin periudhë e tranzicionit. E rëndësishme për mua është që vazhdoj të shkruaj edhe tani kur sipas disave periudha e tranzicionit është kapërcyer, ndërsa sipas disa të tjerëve ne vazhdojmë të jemi ende në tranzicion.
Në veprat tuaja zakonisht jeta shihet me sytë e të pakënaqurit, një perspektivë që i bën ata të jepen pas kënaqësive efemere (pijes, seksit, pasurisë etj.). Nga ky kënd, ju e keni analizuar periudhën e tranzicionit në tre plane të ndryshme: psikologjik, sociologjik dhe politik, duke dominuar gjithmonë plani i parë. Zakonisht i keni zgjedhur temat, apo ju kanë zgjedhur ato juve?
KONGOLI: Ka qenë një kohë kur unë e vrisja mendjen jo pak për të gjetur ndonjë temë. Kjo përkon me fillimet e mia, në epokën e socrealizmit, kur, siç thashë, shkruaja pak dhe lexoja shumë, veçanërisht në gjuhën frënge.
Në Sh.B. “Naim Frashëri”, asokohe i vetmi ent botues i letërsisë artistike në Shqipëri, ku kam punuar për rreth gjashtëmbëdhjetë vjet, kryesisht si redaktor në redaksinë e botimeve për fëmijë, kishte një bibliotekë të pasur që u bë për mua me gjithë kuptimin e fjalës si “Shpella e Ali Babait”. Çfarë nuk gjeje në atë bibliotekë, të krijuar për mëse katër dekada radhazi, kryesisht falë përzgjedhjeve nga letërsia e huaj të një numri përkthyesish të kulturuar, për nevoja të botimeve nga letërsia e huaj. Mirëpo jo kushdo kishte të drejtë të shfrytëzonte fondin e letërsisë së huaj të bibliotekës që përgjithësisht ishte i ndaluar, duhej një autorizim special për këtë nga drejtuesi i institucionit. Për fat, drejtuesi i institucionit ishte nga Elbasani prej nga jam edhe unë, kishte stimë për mua kështu që më mundësoi të “gërmoja” në atë bibliotekë. Kjo u mundësua edhe falë mirëkuptimit nga ana e koleges që ishte përgjegjëse e bibliotekës. Shkurt, në atë periudhë për vite e vite me radhë kam lexuar veprat e dhjetëra shkrimtarëve të fondit të rezervuar, klasikë dhe bashkëkohorë, që konsideroheshin të papërshtatshëm për botim dhe pak a shumë zura të kuptoja se çfarë ishte letërsia e vërtetë dhe me se merrej ajo.
Atëherë kritika zyrtare e kohës fliste vazhdimisht për të ashtuquajturat “tema të mëdha” dhe “tema të vogla”. Të thuash se ekzistonte ndonjë instrument që të maste madhësinë apo vogëlsinë e një teme. “Të mëdha” konsideroheshin ato që evokonin të kaluarën historike, Luftën Nacional Çlirimtare, klasën punëtore. Viktima më e pafajshme e këtij koncepti tematik ka qenë sidomos poezia lirike, vjershat e dashurisë.
Unë vetë, që në fillimet e mia, kur futesha në kategorinë e “talenteve të reja”, nuk kam qenë i prirur drejt asnjërës prej atyre temave që konsideroheshin “të mëdha”. Prirja ime që në tregimet e para dhe më vonë ka qenë drejt jetës së përditshme, domethënë temave që konsideroheshin të “vogla”. Derisa më në fund zura të ndërgjegjësohesha mirëfilli se koncepti tematik ishte një idiotësi propagandistike e kështu u shkëputa edhe nga të ndjerit “talent i ri”.
Meqë ra fjala, është e natyrshme që pothuajse të gjithë futen në letërsi si talente të reja. Ka disa që mbeten përjetësisht “talente të reja”. Meqë atëherë unë më shumë lexoja se sa shkruaja, arrita ta kapërcej relativisht shpejt fazën e “talentit të ri”, të mos vuaja më nga kompleksi tematik. Dhe të kuptoj se drejt cilës lloj letërsie isha i prirur. Me kohë pra unë u ndërgjegjësova se isha i prirur ndaj asaj që quhet shpesh “letërsi e dhimbjes njerëzore”.
Lidhur me temat, nëse i kam zgjedhur unë ato apo më kanë zgjedhur ato mua mund të them se nuk është as njëra as tjetra. Së paku pas përmbysjes së regjimit diktatorial kur zura të shkruaja për herë të parë si të doja dhe për çfarë të doja, i çliruar nga censura, veçanërisht autocensura, Shpata e Damokleut që më rrinte mbi kokë dikur.
Shpesh një frazë kthehet në filozofi, një idiomë kthehet në kredo e titull të librit. Pra, a vijnë këto fraza e idioma si impulse për shkrimin e romanit, apo ato vijnë ndërkohë që jeni duke shkruar, ose krejt në fund?
KONGOLI: Po i përgjigjem kësaj pyetjeje duke marrë si shembull titullin e librit. Në punën time gjetja e një titulli të përshtatshëm ka qenë diçka që zakonisht më ka munduar jo pak. Unë e kam admiruar gjithmonë, për shembull, shkrimtarin tonë të paharruar Petro Marko për titujt mjaft të goditur të librave të tij: “Qyteti i fundit”, “Hasta la vista”, “Ultimatumi”, “Shpella e piratëve”, “Një emër në katër rrugë” e kështu me radhë. Kushdo që i ka lexuar këto libra dhe libra të tjerë të Petro Markos, e ka të qartë se me çfarë mjeshtërie i ka gjetur ai këta tituj njëherazi tërheqës dhe që japin më së miri idenë e veprës përkatëse. Por Petroja ka qenë poet dhe me fantazi të jashtëzakonshme.
Siç e vura në dukje për mua gjetja e një titulli të përshtatshëm ka qenë diçka që zakonisht më ka munduar jo pak. Me një përjashtim të vetëm: në rastin e romanit “Lëkura e qenit” titulli më ka “pluskuar” ende pa nisur ta shkruaja këtë libër. Kjo lidhet me mënyrën se si “pluskoi” brenda meje vetë ideja e romanit në fjalë.
Mjediset që përshkruhen atje janë autentike, i përkasin lagjes ku kam banuar dhe vazhdoj të banoj sot e kësaj dite. Këto mjedise vazhdojnë të jenë po ato, me ndonjë ndryshim pa rëndësi. Po kështu edhe një shesh apo lulishte, ku e marrin shtysën ngjarjet. Sa herë kaloja andej më bënin përshtypje një grup pensionistësh, që mblidheshin dhe vazhdojnë të mblidhen atje edhe sot e kësaj dite dhe për të kaluar kohën luajnë domino, tavëll ose me letra. Pak më tej, në rrugën automobilistike që kalon aty pranë, është një stacion autobusi. Ka pasur gjithashtu edhe një piedestal, etj. Një ditë tek kaloja andej, thashë me vete: “Për besë, këta pensionistë ndoshta mblidhen këtu çdo ditë, pranë një stacioni, në pritje të udhëtimit të fundit”.
Ky imazh më turbulloi. Nuk e mbaj mend se sa kohë m’u desh ta “përtypja” këtë libër, të cilin e kisha tashmë të gatshëm brenda meje. Si rregull, para se të ulem të shkruaj një roman, mua më duhet një kohë për “ta vështruar” atë. Kjo ndodh pasi kam nxjerrë jashtë vetes romanin paraardhës dhe ndihem bosh. Nuk kam qenë asnjëherë në gjendje të nis një libër të ri pa të vetëndjerin bosh. Kjo periudhë boshllëku, kur unë vuaj me gjithë kuptimin e fjalës, zgjat derisa brenda meje vjen e futet romani i ri. Në fillim ideja e tij, e lidhur ngushtë me personazhin kryesor. Këtë të fundit përpiqem ta shoh fizikisht, t’i gjej një emër dhe gjithmonë të bëj me shkrim biografinë e tij (mësim i çmuar nga Balzaku i madh).
Në rastin e romanit “Lëkura e qenit” këta elementë ishin pothuajse të gatshëm: personazh kryesor isha unë vetë. Emri? Më shërbeu metafora “Lëkura e qenit”. Në një pikëpamje, ky është një roman autobiografik.
Nga mënyra e ndërtimit psikologjik të personazheve dhe nga emërtimet alegorike të tyre, duket sikur shkrimtarët tuaj të preferuar kanë qenë Dostojevski dhe Çehovi. Kur jeni njohur me veprat e tyre dhe sa të rëndësishëm kanë qenë ata për formimin tuaj si shkrimtar?
KONGOLI: Këtyre dy mjeshtrave të mëdhenj të letërsisë ruse do t’u shtoja ndikimin e veçantë që ka pasur tek unë edhe klasiku modern i letërsisë franceze Albert Camus.
Shënoj se në formimin tim kanë ndikuar veprat e të gjithë atyre shkrimtarëve që kam lexuar ndër vite, klasikë dhe bashkëkohorë. Në një mënyrë apo në një tjetër ndikimi i këtyre veprave, të “shtresëzuara” brenda meje, shfaqet vetvetiu në krijimtarinë time. Në këtë kuptim kam vërtet mall për ato kohë kur vetëm lexoja, ose shkruaja pak dhe lexoja shumë. Të lexuarit u kthye dora-dorës në një luks për mua, tërë kohën ma kanë zënë librat e mi, që vinin njëri pas tjetrit.
Çehovi më ka mrekulluar gjithmonë. Ka qenë një periudhë kur jam përpjekur ta imitioj. Për fat, tregimet dhe novelat e Çehovit janë përkthyer mjeshtërisht në gjuhën shqipe. Veçoj këtu librin me titull “Novela të zgjedhura” botuar në vitin 1954, me rastin e 50-vjetorit të ndarjes nga jeta të këtij autori me vlerësim të përbotshëm, përkthyer nga Sotir Caci. Nuk e mbaj mend se kur e në ç’rrethana më ka rënë në dorë ky libër, ndër më të çmuarit e bibliotekës sime. Këtij libri, ashtu si disa pak të tjerëve unë i kthehem shpesh edhe sot e kësaj dite. Ndikim të fuqishëm ka patur tek unë sidomos novela me titull “Salla Nr.6”.
Nga romanet e Dostojevskit dëshiroj të përmend një vepër të papërfunduar të tij e që pothuajse mbetet jashtë vëmendjes. E kam fjalën për romanin me titull “Netoçka Nezvanova”.
Në rrethana ku nuk është e nevojshme të zgjatem, më ra në dorë një botim në gjuhën frënge i vitit 1920 i këtij romani. Libri shoqërohej me një parathënie të gjatë kushtuar jetës dhe veprës së Dostojevskit. Aty mësova se këtë roman Dostojevski e ka shkruar gjatë periudhës së parë të krijimtarisë së tij, para se të arrestohej dhe të dënohej me vdekje nga regjimi carist për veprimtari të papajtueshme me këtë regjim. Mësova gjithashtu një hollësi të pabesueshme.
Në një dimër të acartë, zhveshur nga mesi e sipër lakuriq, Dostojevski gjendet para togës së pushkatimit. Çastin e fundit, pikërisht kur pritej që toga e ekzekutimit të hapte zjarr, mbërrin një lajmëtar me dekretin e Carit që i falte jetën të dënuarit me vdekje.
Më pas Dostojevski nuk iu kthye më kurrë romanit “Netoçka Nezvanova” dhe ai mbeti i papërfunduar. E lexova me një frymë këtë libër. Ndiej keqardhje që ky libër i mrekullueshëm “humbet” nën hijen e kryeveprave si “Vëllezërit Karamazov”, “Të fyer e të poshtëruar” e kështu me radhë. Kur kam qenë student në Kinë (1961-1964) më ra në dorë romani “Të fyer e të poshtëruar” në gjuhën ruse. Atëherë niveli im i gjuhës ruse ishte jo i keq dhe u orvata të lexoja “Të fyer e të poshtëruar”. Pashë se ndonëse jo i keq, niveli im gjuhës ruse nuk mjaftonte për të shijuar prozën e Dostojevskit. Mund të pohoj se këtë prozë e kam shjuar për herë të parë në gjuhën frëge, duke lexuar romanin “Netoçka Nezvanova”. Dhe mbeta për një kohë të gjatë nën pushtetin e tij.
Nga shkrimet tuaja autobiografike e kuptojmë që personazhet tuaja pinë nga kupa juaj, aq sa mund të bëhet një studim me temën “Alkooli te Kongoli”. Nuk besoj që në letërsinë shqipe të ketë personazhe që u konkurrojnë personazheve tuaja në pije.
KONGOLI: Nuk ka dyshim se unë u kam kaluar atyre një pjesë të vetvetes. Në këtë pikëpamje u kërkoj ndjesë brezave të rinj të lexuesve sepse, siç thuhet, alkooli të skuq hundën, por të nxin faqen. Unë vetë kam pasur vetëm një “të mirë” nga përdorimi i shfrenuar i alkoolit në periudha të caktuara të jetës sime: më ka shpëtuar nga politika. Këtë e them seriozisht. Edhe nëse në ndonjë rrethanë më ka tunduar ideja të futem në politikë, si bisnesi më me leverdi e më fitimprurës i kohës, fatmirësisht për mua jam konsideruar si i papërshtatshëm.
Keni kryer studimet për matematikë, por keni zgjedhur të bëheni shkrimtar. Ka qenë kjo një zgjedhje, apo thirrje e brendshme? Dhe si ndiheni mes saktësisë matematikore dhe fantazisë letrare. I kanë shërbyer apo e kanë penguar rregullat imagjinatën tuaj?
KONGOLI: Gjatë viteve të gjimnazit, as që më shkonte në mendje se do të studioja për matematikë. Prirja ime ka qenë letërsia, madje si shumë bashkëmoshatare e bashkëmoshatarë të mi shkruaja vjersha dashurie. Studiova për matematikë sepse kjo ka qenë dëshira e tim eti. I përkas atij brezi për të cilin dëshira e babait ishte një lloj urdhëri për t’u zbatuar.
Atëherë unë ëndërroja të shkoja për studime në Moskë, ishte epoka e miqësisë me Bashkimin Sovjetik dhe me vendet e tjera të të ashtuquajturit Kamp Socialist. Kjo ka qenë arsyeja që i kushtoja vëmendje të veçantë mësimit të gjuhës ruse, të cilën e kemi pasur në programin mësimor që në shkollën shtatëvjeçare të asaj kohe. Mirëpo kur unë mbarova gjimnazin ndodhi prishja e madhe në Kampin Socialist, rruga për në Moskë u mbyll. Im at më shpjegoi se mbeteshin dy rrugë për mua, që doja me çdo kusht të ikja jashtë shtetit: Kina ose Koreja (e Veriut). Zgjodha Kinën. Po për çfarë do të studioja në Kinë? Përsëri vendosi im at: matematikë! Kur e kam pyetur vite më vonë në muzgun e jetës së tij, i flakur si limon i shtrydhur nga partia e vet dhe jetonte i braktisur nga të gjithë, përse më imponoi të studioja matematikë ai më dha një shpjegim që nuk e prisja: Matematika, më tha, është shkencë ekzakte, në matematikë nuk ka ideologji. Letërsia dhe artet ishin fusha plot me rreziqe…
Kështu ndodhi që unë studiova për matematikë, kurora e shkencave, siç konsiderohet. Shumë shpejt kuptova se më mungonte talenti. Nuk kisha kurrfarë talenti për matematikë e kjo më shkaktonte një ndjenjë inferioriteti ndaj bashkëstudentëve të mi, fillimisht në Kinë, ku studiova në Universitetin e Pekinit e më pas, pa i mbaruar studimet në Kinë, i përfundova në Tiranë, në Fakultetin e Shkencave të Natyrës.
Atëherë e mora mëri tim atë, e bëja përgjegjës që po i harxhoja energjitë kot, në një fushë ku do të ndihesha gjithë jetën inferior. Me kalimin e viteve, në rrethana të caktuara, unë iu ktheva pashmangshëm prirjes sime të vjetër, zura të shkruaja e të botoja. Pa ndërprerje, libër pas libri. Dhe mbërriti një çast- ndërkaq im at ishte larguar prej kohësh nga kjo botë- kur ndieva mirënjohje për të që më kishte imponuar të studioja matematikë. Sepse, më e pakta, matematika të pajis me atë që quhet logjikë matematike. E kjo logjikë nuk të lë “të fluturosh”, të mban me këmbë në tokë. Në matematikë, pas çdo pohimi, ngrihet një “Pse?”, çdo pohim duhet vërtetuar dhe për këtë kërkohen rrugët më të shkurtra, më të përshtatshme.
Mendoj se logjika matematike te librat e mi shfaqet natyrshëm së pari në strukturën e tyre. Sipas meje, romanet e mi kanë përgjithësisht një strukturë elipsoidale. Ato nisin në një pikë të caktuar, hapen në trajtë elipsi, për t’u mbyllur në një pikë simetrike me të parën.
Nga ana tjetër, mendoj se kjo logjikë shfaqet në strukturën e vetë prozës sime. Është diçka që s’ka të bëjë as me fantazinë, as me imagjinatën.
Përveç romanit “Dragoi i fildishtë”, ju keni përdorur autobiografinë tuaj edhe në romane të tjera. Cila është pastaj lidhja me personazhet, kur dihet që ato marrin edhe tipare të autorit? Ndiheni më shumë humbës apo fitues?
KONGOLI: Nuk ndihem as humbës, as fitues.
Nëse një lexues do të kërkonte t’ia hiqte maskën ndonjë personazhi për ta gjetur fytyrën e autorit, cilin apo cilët personazhe do t’ia sugjeronit? Apo një lexim i tillë, obsesiv, do t’ju shqetësonte?
KONGOLI: Asnjë shqetësim. Mua do të më gjente pas të gjithë personazheve të mi.
Gjithashtu, keni shkruar edhe autobiografi të pastër, pa e maskuar si fiksion. Më keni thënë se dy veprat që i keni më përzemër janë autobiografitë e shkruara në Amerikë: “Iluzione në sirtar” dhe “Kapitulli i Amerikës”. A do të thotë kjo që më shumë e doni veten pa maskë, apo ka edhe ndonjë arsye tjetër që ju bën t’i veçoni këto dy vepra?
KONGOLI: E përsëris: këto dy libra janë më të rëndësishmit e jetës sime. “Iluzione në sirtar”, i botuar për herë të parë në vitin 2010, e kam quajtur një “pothuajse roman për vetveten”. Siç e kam vënë në dukje që në krye të librit, është një orvatje në “kërkim të kohës së humbur”, dua të them të kohës sime të humbur në jetë dhe në letërsi. Njëherazi një ballafaqim me vetveten e përmes këtij ballafaqimi, raporti i vetvetes me librat që kam shkruar.
Ky libër në Tiranë, po të mos përmend se nga një pjesë e opinionit u vlerësua pozitivisht, nga një pjesë tjetër, jo e vogël, anonimë dhe jo anonimë, u prit me këmbët e para, me insinuata nga më të ulëtat për mua, me ç’vura re atëherë disa prej tyre pa e lexuar fare librin. Mirëpo, pavarësisht vlerësimeve, tek unë mbetën insinuatat, fyrjet e paskrupullta, etj.
Krejt ndryshe u prit ky libër në Kosovë. Shumë shpejt, në kulmin e sulmeve dhe insinuatave ndaj meje, “Iluzione në sirtar” u botua në Prishtinë. Madje u nderua me çmimin prestigjioz “Rexhai Surroi”. Mbetet e paharruar për mua ceremonia kur vajta në Prishtinë me rastin e dorëzimit të çmimit. Çdo koment lidhur me këtë fakt e quaj të tepërt.
“Kapitulli i Amerikës” është botuar në vitin 2020, domethënë plot dhjetë vjet pas librit “Iluzione në sirtar”, me shënimin “Në vazhdim të një kronike të papërfunduar për vetveten”. Në të vërtetë këto dy libra janë vazhdim dhe plotësim i njëri tjetrit.
Unë i vlerësoj ata si më të rëndësishmit e jetës sime, sepse janë librat më të vërtetë që kam shkruar, pa druajtje pa kurrfarë kompleksi.
Bunkerët dhe banesat si kuti shkrepëse janë kthyer në pjesë të identitetit të ndërtuesve dhe banuesve të tyre. Në romanin Jetë në një kuti shkrepësesh, ju analizoni psikologjinë e shqiptarit mendjengushtë, botën e njeriut meskin. Si duket, pasojat e bunkerizimit dhe ngushtimit të botëkuptimit shpesh janë fatale edhe në shekullin e ri. Si keni arritur ta trajtoni me një neutralitet politik për t’u admiruar, këtë zinxhir shkak-pasojë në romanet tuaja?
KONGOLI: Kam pasur gjithmonë bindjen se ndërtimi i apartamenteve sa një “kuti shkrepësesh” më shumë se çështje kursimi, ka qenë një “strategji” e mirëmenduar e regjimit diktatorial. Në hapësira të tilla të ngushta individi shtypet, ndihet i vogël, i pafuqishëm, i paaftë të mendojë dhe arsyetojë, nënshtrohet.
Lidhur me atë që ju e quani “neutralitet politik”: politika, si e tillë, nuk më intereson, nuk dua të merrem me të as në romanet e mi. Sigurisht, ajo është në sfond por do të hidhërohesha shumë nëse ndonjë nga romanet e mi të shihet si roman politik. Mua më intereson individi, sjelljet e tij në rrathana të caktuara, etj.
Disa herë ju keni qenë i pranishëm aty ku kanë ndodhur ngjarje politike të rëndësisë historike, por në rolin e spektatorit, jo të protagonistit. Sidoqoftë, kjo ju ka dhënë material për të shkruar nga perspektiva e të margjinalizuarit. Sa kanë përfituar personazhet tuaja nga kjo perspektivë?
KONGOLI: Po aq sa unë vetë.
Edhe pse nuk shkruani romane politike, politika në sfond gjithmonë është frikësuese në romanet tuaja, ku seksi dhe krimi, si eros dhe tanatos, alternohen për ta zbërthyer jetën njerëzore dhe për ta gjetur kuptimin, ose për ta shfaqur mungesën e kuptimit të jetës. Një lexues i kujdesshëm i veprës suaj s’do të mund ta shmangte pyetjen: a ka jeta kuptim, sidomos jeta në Shqipëri?
KONGOLI: Është e trishtueshme që puna mbërrin deri këtu, pra te shtrimi me të drejtë i kësaj pyetje, që shkon shumë përtej atmosferës së librave të mi apo traumave të personazheve. Shqipëria është një vend i mrekullueshëm, me diell në pjesën më të madhe të ditëve të vitit, gratë dhe vajzat shqiptare shquhen për bukurinë e tyre. Është një vend me dalje të lakmueshme në det, me pasuri të mëdha natyrore etj.etj. Pra, si shpjegohet që shqiptarët kanë një prirje të vazhdueshme për ta braktisur vendin e tyre? Mos vallë janë ata vetë që nuk e duan vendin e tyre? Nuk dua ta besoj.
Apo mos vallë mund të jetë e vërtetë një barcaletë? Sipas kësaj barcalete, kur Zoti krijoi Shqipërinë, një vend vërtet i mahnitshëm në të gjitha pikëpamjet, që të mos e hante syri i keq, i paska dhënë për hise …ne shqiptarët. As këtë nuk dua ta besoj. Dhe nuk e di se kush e ka krijuar këtë barcaletë; e kemi krijuar vetë ne, apo është një krijesë e të tjerëve!
Diku, një nga personazhet e mi ankohet që të drejtat i janë i marrë nëpër këmbë ende pa lindur. Sepse, thotë ai pak a shumë, askush nuk më pyeti nëse doja apo nuk doja të vija në jetë. Përndryshe nuk do të kisha pranuar të vija!
(Botuar në numrin 24 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Fatos Kongoli (1944) është një nga shkrimtarët më të njohur të letërsisë bashkëkohore shqipe. Ka studiuar matematikë në Kinë, pastaj ka punuar si redaktor në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”. Ndër veprat e tij më të njohura janë: I humburi, Kufoma, Dragoi i fildishtë, Lëkura e qenit, Jetë në një kuti shkrepësesh, Bolero në vilën e pleqve, Iluzione në sirtar etj. Veprat e tij janë përkthyer në shumë gjuhë dhe janë shpërblyer me shumë çmime kombëtare dhe ndërkombëtare.
