Intervistoi Ag Apolloni
Profesor, tri dekada më parë, keni botuar dy libra: njërin mbi të ashtuquajturën “epokë e gjenive” (Geniezeit), e cila i parapriu sakralizimit të letërsisë; tjetrin mbi “epokën e ironisë”, e cila e desakralizoi letërsinë, duke e parë krijimin si një brikolazh kaotik, duke pëlqyer kombinimin në vend të inspirimit. Duke i pasur parasysh këto fakte, si e shihni letërsinë sot: si progres, si regres, apo thjesht si ndryshim?
ANDREAS HUYSSEN: Libri mbi dramën e Sturm und Drang-ut gjerman përmbledh publikimet e mia në gjermanisht para se të vendosja të shkruaja pothuajse ekskluzivisht në anglisht. Lexova shkurtazi periudhën e gjenive të 1770 historikisht si çelës për të krijuar dijen moderne të pavarësisë estetike (kundër cenzurës së kishës dhe të shtetit) dhe si një zgjerim të gamës emocionale të formës ende të kufizuar të iluminizmit racional në Gjermani, një vërshimë e mundësive poetike të vetë gjuhës gjermane. Gjithashtu, Sturm und Drang krijoi serinë e dramave që mbeti me ndikim në trajektoren e dramës dhe tragjedisë gjermane. Më vonë erdhi sakralizimi problematik i letërsisë që ju e përmendni, si element çelës në krijimin e identitetit kulturor për kombin në fillim në mënyrë progresive, më vonë në një mjedis gjithnjë e më reaksionar në Gjermani.
Ironia, natyrisht, ka qenë një aspekt i privilegjuar në shkrimet e romantikëve të Jenës, të cilët shpesh janë përmendur si pararendës të modernizmit dhe të cilët kanë qenë bosht i disertacionit tim mbi teoritë romantike të përkthimit dhe të përshtatjes. Edhe pse karriera ime akademike ka filluar me shkrime mbi letërsinë e shekullit 18 e 19, gjithmonë me zemër kam qenë modernist. Modernizmi, megjithatë, ende nuk ishte futur në programet universitare në fillim të viteve 1960; ishte ende fushë margjinale. Por ishte letërsia dhe arti modernist që më drejtuan kah fusha e studimit. Kështu që, kur u ktheva kah studimi i modernizmit, kultura masive dhe postmodernizmi, pasi erdha në SHBA më 1969, e gjeta vokacionin tim me përmasa më të mëdha, duke i krahasuar veprat ndërmjet Europës dhe Shteteve të Bashkuara.
Për t’iu përgjigjur pyetjes suaj për letërsinë sot, mund të them thjesht: ajo jeton. Ajo nuk është më medium në të cilin kultura e klasës kombëtare përcakton historinë, traditën dhe identitetin kulturor, çfarë ka qenë në shekullin 19. Ajo është liruar nga detyrat për t’u shërbyer kërkesave kanonike dhe mund të eksplorojë kufijtë e saj me të tjera media dhe me botën shoqërore në mënyra gjithnjë e më të reja. Letërsia nuk duket e vjetëruar nga kthimi ikonografik, apo nga interneti. Janë, veçanërisht, forcat rrëfyese të saj, ato të cilat mund të bashkohen sot kundër amnezisë historike të shkaktuar nga digjitalizimi dhe perspektiva e përvojës së përkohshme.
A është postmodernizmi njëfarë muzeu me relike të modernitetit dhe të premodernitetit?
ANDREAS HUYSSEN: Në ndikimin e madh tëFredric Jamesonit, postmoderniteti është një periudhë e duhur historike, qartësisht e dallueshme nga periudha që ka prodhuar modernizmin. Kur ju u referoheni relikeve të premodernitetit, supozoj se keni në mendje atë që për dallim nga modernizmi, posmoderniteti nuk e mohon inkorporimin dhe rishkrimin e të kaluarave të ndryshme brenda së tashmës. Dhe kjo vërtet shënjon dallimin e tij nga moderniteti i modernizmit kulturor. Në të njëjtën kohë do të thosha se ne ende jetojmë në kushte moderne: “moderniteti”, një term shumë elastik dhe i hapur, përshkruan një proces që vazhdimisht zgjeron gamën e vet, i nënshtrohet transformimeve formale dhe ka mbetur i lidhur për shekuj me zhvillimin kapitalist dhe progresin shkencor e teknologjik. Nuk është e nevojshme të themi që moderniteti ka mbaruar qysh dje. Postmoderniteti, në diskursin e Jamesonit, është ndoshta thjesht një fazë tjetër e tillë e transformimeve të kapitalit dhe kulturës.
Në arte, postmodernizmi në përvojat kritike të tij nuk ishte thyerje, por një radikalizim i vet modernizmit, një radikalizim ky që mposhti dogmën e lartë moderniste të Luftës së Ftohtë, e cila në Shetet e Bashkuara ishte më dominuese se në Evropë. Në instancat neoavangarde në Evropë dhe në Shtetet e Bashkuara, postmodernizmi krijoi format e reja jashtë kujtimeve të avangardës historike, si në ngjarje, pop kulturë, në artin konceptual dhe minimal, më vonë në instalacione dhe në artin performues. Dhe kjo lidhej nga vitet 1960 me lëvizjet e reja shoqërore dhe me refuzimin e tyre ndaj etosit universalist të modernizmit klasik. Theksi im mbi dimensionin kritik të postmodernizmit natyrisht qëndron kundër atyre që e identifikuan atë me anën tjetër të tij: postmodernizmin afirmativ ku gjithçka shkon.
Në “Hartën e postmodernës”, të botuar së pari në revistën tuaj New German Critique, keni thënë: “Pa marrë parasysh se sa shqetësuese mund të jetë, peizazhi i postmodernës na rrethon. Ai njëkohësisht i cakton kufijtë dhe hap horizontet tona. Ai është problemi ynë dhe shpresa jonë”. Më vonë keni thënë se postmodernizmi ka mbaruar. Cilat ishin rrethanat që sollën fundin e postmodernizmit, i cili nga ana e vet solli fundin e modernizmit? Dhe si mund ta quajmë epokën tonë tani?
ANDREAS HUYSSEN: Postmodernizmi në vitet 1970 dhe 1980 nuk ishte periudhë krejtësisht e re në fushën e kulturës.Ai ishte posaçërisht një riaktivizim amerikano-verior i mediave kritike dhe impulseve artistike të natyrshme ndaj vetë modernizmit (kujto Duchampin), lloj i strategjive artistike avangardiste që janë shkruar jashtë dogmës moderniste në epokën post-1945, siç e artikulon Greenberg, apo Adorno.Por,postmodernizmi ka qenë gjeografikisht i kufizuar me Transatlantikun Verior dhe, në këtë mënyrë, në retrospektivë, disi provincial. Identifikimi i shpeshtë i postmodernizmit me poststrukturalizmin francez ishte një mashtrim amerikan i “post”-it. Të dy “post”-et përkonin në Shtetet e Bashkuara, por mendimtarët francezë i shmangeshin termit plotësisht (Derrida, Barthes, Althusser, Foucault) ose e ironizonin atë si Lyotardi. Kështu erdhi sugjerimi im në librin After the Great Dividepër ta lexuar poststrukturalizmin kryesisht si një arkeologji të një nocioni të zgjeruar të vetë modernizmit.
Krejt vonë në maninë e postmodernizmit erdhi viti 1989 dhe disa vjet më vonë interneti pushtoi jetën tonë të përditshme. Disa e kanë përshkruar vitin 1989 si kthesë globale, duke filluar me ekspozita të caktuara të artit dhe publikime në vitin 1989, çka krijoi një kuadër të ri shumë më të zgjeruar përtej horizonteve intelektuale dhe gjeografike të postmodernizmit. Ngritja e postkolonializmit e bëri kritikën e Eurocentrizmit de rigeur në Shtetet e Bashkuara. Ashtu si Parisi që kishte humbur të drejtën për t’i vënë ligje arteve pas Luftës së Dytë Botërore, New York pushoi së qeni qendër e artit nga 1990. Kjo është, me të vërtetë, arsyeja pse ne kemi nevojë për një emër të ri. Situata aktuale është shumë komplekse, “unübersichtlich” (një term që Habermasi e pati përdorur për ta përshkruar postmodernizmin tridhjetë e ca vjet më parë) për ta përmbledhur atë në një term të vetëm. Vetëm shikoni multiplikacionet e bienaleve nëpër botë. Janë “histori të tjera” të përvojës moderne, ndërhyrje polivokale, kakofoni e stileve, e praktikave, eksperimente të mediave për të cilat duhet mendjemadhësi t’i quash me një emër. Nuk kemi diçka të tillë si “letërsi botërore”, apo Weltliteratur, jo së paku nga e gjithë letërsia e shkruar në gjuhën angleze. Emri më i zakonshëm prandaj është bërë “art bashkëkohor”. Por, ndoshta duhet ta harrojmë çështjen e emërtimit dhe ta zëvendësojmë me përqendrimin në rrëfimet e krijuara ndryshe të artit dhe të letërsisë, në pikat e caktuara nyjore të world wide web-it të përvojave të jetuara dhe përkthimit të tyre në art dhe letërsi.
Çfarë ju nxiti ta shkruanit librin “Kujtimet e muzgut”?
ANDREAS HUYSSEN: Të gjitha esetë e këtij libri mbi politikën, letërsinë, mediat dhe artin, ishin shkruar në fund të viteve ‘80 dhe në fillim të viteve ‘90. Thelbi i librit është pjesa e parë mbi kohën dhe kujtesën. Ajo merret me rënien e Murit të Berlinit në vitin 1989 dhe pasojat e saj politike dhe kulturore në Gjermani, një temë të cilën e plotësova më tej në librin Prania e së kaluarës. Ishte transformimi i Berlinit pas vitit 1989, që më futi mua vazhdimisht në studimet urbanistike dhe arkitektonike, një temë që e kam ndjekur përtej Gjermanisë dhe përtej Transatlantikut Verior me vëllimin tim Tjera qytete, tjera botë: Imazhe urbane në botën e globalizuar.
Ju keni përdorur konceptin “kujtesë historike”, duke e krahasuar atë më “mnemohistorinë” e Assmanit dhe keni theksuar se abuzimi me kujtesën përfundon në ideologji. Cili është relacioni ndërmjet “kujtesës” dhe “historisë” dhe si mund të shpëtojnë njerëzit nga një ideologji e mundshme?
ANDREAS HUYSSEN: Beteja midis historisë dhe kujtesës (historia si objektive dhe e besueshme versus kujtesa si subjektive dhe jo e besueshme) ka qenë e gjatë për disa kohë. Studimet mbi kujtesën (memoaret), të cilat janë gjithmonë edhe studimet mbi harresën, tani janë themeluar si një bosht legjitim i hetimit historik. Jan Assman ka argumentuar me forcë për këtë rezultat vite më parë. Por studimi i kujtimeve, si historiografi, që ka shërbyer shpesh edhe për interesa shtetërore dhe klasore, rrezikon të bjerë në kurthet ideologjike. Studimi i kujtimeve rrezikon të humbet në një magjepsje ahistorike me trauma dhe në një mbiçmim të pajustifikuar të dëshmitarit të gjallë (sidomos në televizion) përballë dokumentit dhe arkivit. Gjithashtu rrezikohet humbja e imagjinimit të së ardhmes duke u fokusuar në trauma. Historianët dhe memoaristët duhet të punojnë së bashku dhe kujtesa duhet të jetë e ndërgjegjshme për përgjegjësinë e saj për të ardhmen.
Sipas jush, kujtesa për Holokaustin është një trop universal për historitë traumatike. Cilat janë shtetet që e mbajnë gjallë këtë diskurs dhe si mund ta sfidojë ky diskurs të ardhmen e tyre?
ANDREAS HUYSSEN: Pas një beteje të gjatë prej disa dekadash, kujtesa e Holokaustit është një fakt i jetës publike në Gjermani. Për shkak se është fushë e hulumtuar mirë dhe për shkak të “popullarizimit” të saj në masmedia, ajo ka emigruar në raste të tjera të dhunës shtetërore, spastrimit etnik dhe gjenocidit, ku imazhet dhe figurat e saj kanë qenë me ndikim në krijimin e debatit publik: pas aparteidit në Afrikën e Jugut, pas diktaturave ushtarake në Amerikën Latine, pas dhunës fetare dhe etnike në Indi, pas shpërbërjes së Jugosllavisë. Vende të tjera evropiane kanë ardhur gjithnjë e më shumë duke marrë këtë emër me pjesëmarrjen dhe rolin e tyre në këtë gjenocid të madh të Europës. E ardhmja sfidohet kur historitë e tilla të dhunës masive dhe të spastrimit etnik nuk trajtohen, duke parandaluar kështu pajtimin e nevojshëm dhe duke nxitur mllefe dhe thirrje për hakmarrje.
Keni thënë se ndarja e dhunshme e Jugosllavisë “ilustron shtangien e evropianëve kur përballen me konflikte vrastare në Evropë”. Cili është përfytyrimi real i perëndimorëve karshi evropianëve lindorë dhe ballkanas?
ANDREAS HUYSSEN: Evropianëve perëndimorë iu desh shumë kohë për të kuptuar se ndarja e Jugosllavisë nuk ishte kthim në dhunën paramoderne gjoja tipike për Ballkanin dhe të vendosur lirshëm pas rënies së komunizmit. Ky ishte një zhvillim krejtësisht modern me Millosheviqin e kthyer në nacionalist të egër që përpiqej ta legjitimonte sundimin e tij, duke krijuar një imazh të armikut që mobilizon kujtesën historike. Çfarë ndodhi në Bosnjë dhe Kosovë ishte një rast i qartë i agresionit ushtarak dhe i spastrimit etnik modern. Kjo është arsyeja pse kam menduar se ndërhyrja ushtarake e NATO-s në vitin 1999 ishte legjitime, edhe pse jo, siç thuhet, krejt legale, domethënë jo e bekuar pa mëdyshje nga Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuara.
Marrëdhënia mes Evropës Perëndimore dhe asaj Lindore ose Qendrore mbetet një problem, i dukshëm sidomos sot në lidhje me konfliktin e Ukrainës. Bashkimi Evropian, duke përfshirë brenda tij vendet e Evropës Lindore, ka bërë përparime të mëdha, por ka vështirësi për të vendosur se ku janë kufijtë e tij. E gjithë kjo kërkon kohë. Pas më shumë se katër dekadash që jetojnë me perde të hekurt, ka ende shumë dhimbje, keqkuptime dhe imazhe të ndryshme kulturore në Evropën Lindore dhe Perëndimore, të gjitha të dukshme madje edhe brenda Gjermanisë së bashkuar edhe 25 vjet pas bashkimit.
Keni thënë se intervenimi ushtarak në Kosovë është i justifikueshëm, ndërsa keni theksuar se në vende të tjera intervenimet e tilla minojnë sovranitetin. Cili është problemi i sovranitetit kombëtar në botën e globalizuar?
ANDREAS HUYSSEN: Sovraniteti kombëtar mbetet një parim i rëndësishëm në marrëdhëniet ndërkombëtare, por ne e dimë se sa keq mund të abuzohet me të kur popullatat e brendshme kombëtare të bëhen viktima të krimeve kundër njerëzimit. Nga këndvështrimi im, ky ishte rasti i shpërbërjes së Jugosllavisë, një zhvillim tragjik i ndjekur nga një qeveritar i paskrupullt i vendosur për mbajtjen e pushtetit, pas përfundimit të sundimit komunist. Por krimet kundër njerëzimit janë kryer edhe në Ruandë, ku nuk kishte asnjë ndërhyrje ushtarake edhe pse ndoshta do të duhej të kishte. Duket qartë se një karakter i mostolerancës së krimeve kundër njerëzimit u ushqye nga debatet masive rreth Holokaustit dhe gjenocidit që ishte zhvilluar në botën perëndimore që nga vitet 1980. Por kjo nuk çoi drejt një police konsistente ndërkombëtare. Miratimi nga ana e OKB-së i parimit të R2P, e drejta për mbrojtje disa vite pas intervenimit në Kosovë nuk ishte shndërrim i policës. Ajo nuk mund të zbatohet dhe është përmbysur thellë në Siri. Ndërhyrjet ushtarake humanitare mbeten thellësisht problematike për shkak të përdorimit të parregullt dhe mbështetjes së tyre në fushata të bombardimeve të cilat, siç kemi mësuar, shpesh kanë vlera të kufizuara ose janë kundërproduktive në afat të gjatë; gjithashtu problematik është fakti i thjeshtë se është gjithmonë e njëjta fuqi që kryen fushatat. Sovraniteti kombëtar në këtë mënyrë nuk është një problem i vetëm. Ne jemi larg zgjidhjes së konfliktit midis sovranitetit kombëtar dhe ndjekjes legjitime të të drejtave të njeriut.
Edhe pas një dialogu të gjatë të pasluftës ndërmjet dy shteteve, Serbia nuk pranon njohjen e pavarësisë së Kosovës. Popujt në të dy shtetet jetojnë ende me kujtime nga konfliktet, nga dhuna, me trauma, ose, ta themi me fjalët tuaja, njerëzit këtu jetojnë me praninë e së kaluarës. Çfarë do t’u sugjeronit lexuesve tuaj shqiptarë dhe serbë? Çfarë shembujsh do t’u jepnit artistëve të këtyre shteteve, kur dihet që kujtesa e traumave historike ka një pushtet të fortë në krijimin e veprave të artit?
ANDREAS HUYSSEN: Të jetosh me praninë e së shkuarës e cila është aq e afërt me të tashmen, është veçanërisht e dhimbshme. Në afat të gjatë, pajtimi në terma politikë dhe personalë do të jetë i nevojshëm. Kjo do të thotë që jo të gjithë mund të pretendojnë statusin e viktimës dhe se përgjegjësitë kolektive janë pranuar. Unë nuk e njoh mjaftueshëm situatën aktuale në Kosovë dhe në Serbi për të sugjeruar zgjidhje. E kuptoj pse mund të jetë veçanërisht e vështirë për Serbinë ta njohë Kosovën; por procesi i një vetëvlerësimi kritik të politikës serbe nën Millosheviqin dhe të pasardhësve të tij, ende ka një rrugë të gjatë për të bërë. Pranimi i përgjegjësive kombëtare për krimet e kryera në të kaluarën është për nga natyra diçka e vështirë, por përfundimisht e pashmangshme.
Industria kulturore e bazuar në Holokaustin është konsideruar nga ju si njëfarë mode për nostalgji dhe është quajtur “nostalgji për gërmadhat”, “marketing masiv i nostalgjisë”. Cili është problemi i vërtetë i kohës sonë me të kaluarën?
ANDREAS HUYSSEN: Edhe pse mund të ketë përmasa naive dhe shfrytëzuese në diskursin e Holokaustit, unë nuk dua të flas thjesht për një industri homogjene të Holokaustit. Si një shënjues i madh për gjenocid dhe krime kundër njerëzimit, Holokausti si një fenomen “jo-unik” mbetet shumë i rëndësishëm për jetën e ardhshme të të Drejtave të Njeriut dhe institucionalizimin e tyre në ligjin ndërkombëtar. Kujtesa e Holokaustit nuk është nostalgji. Si mund të jetë? Pika ime në debatet e kujtesës është që të tërheq vëmendjen për faktin se diskursi i kujtesës së Holokaustit u ngrit së bashku me një marrëdhënie kulturore të ndryshimit kah e kaluara në shoqëritë perëndimore. Revolucioni digjital dhe interneti e bënë disponueshmërinë kulturore të të kaluarave të ndryshme një dukuri të zakonshme e të përditshme. Filmat, fotografitë, muzika e dekadave të fundit, erdhën e u bënë të riprodhueshme dhe të disponueshme në mënyra deri tani të panjohura. Shumë energji hyri në krijimin arkivave personale të jetës së përditshme të secilit, për herë të parë me kamerat, tani me selfie-t dhe mediat sociale. Në të njëjtën kohë, përfytyrimet e së ardhmes të shekullit të 20 – të utopive të komunizmit, fashizmit, dhe liberal-modernizimit -, për arsye të mira u ishin dorëzuar përfytyrimeve të së kaluarës në arkitekturën anti-moderniste historike, retrofashion-eve, dhe nostalgjive të të gjitha llojeve. Nëse nostalgjia për gërmadhat dhe industritë e trashëgimisë me maninë e tyre të restaurimit janë fenomene thjesht sipërfaqësore kulturore, ose shifra të një pamundësie për ta imagjinuar të ardhmen ndryshe, përveç katastrofike, mbetet për t’u parë.
Në librin tuaj të fundit, “Metropole në miniaturë”, keni eksploruar historinë dhe teorinë e arritjeve të panjohura të modernizmit letrar. Studimi juaj sjell dhe analizon një lëndë atraktive mbi lidhjen e letërsisë së shkrimtarëve të tillë si Baudelaire, Rilke, Kafka, Benn, Benjamin, Musil, Höch, Kracauer, Jünger, Adorno and Keun me fotografinë, pikturën dhe filmin. Sa e ka ndryshuar ky hulumtim mendimin tuaj për këta shkrimtarë?
ANDREAS HUYSSEN: Nuk e ka ndryshuar mendimin tim, por e ka zgjeruar në atë kuptimin që mendoj se e kam pranuar në këtë libër një mënyrë vërtet të re të të shkruarit modernist që kisha pasur para syve e s’e kisha vërejtur. Koleksionet e miniaturave të cilat i kam lexuar me vëmendje kanë qenë të njohura prej kohësh, por ato kurrë nuk janë vënë në një kuadër konceptual krahasues. Teoria kritike e Shkollës së Frankfurtit ishte çelësi i diskutimit tim. Ishte shkrimi i miniaturave të Kracauerit, Beniaminit dhe Adornos që më nxiti ta bëja lidhjen me këta autorë të tjerë kanonikë të modernizmit letrar. Pjesa më e madhe e teorisë kritike, në fund të fundit, ishte një teori e modernizmit dhe e modernitetit klasik.
Si kritik i letërsisë krahasimtare, çfarë mund të na thoni për të tashmen dhe të ardhmen e letërsisë? A është e rrezikuar nga mediumet e tjera dhe, nëse artet do të ishin në garë, cili prej tyre do të jetë dominante kulturore?
ANDREAS HUYSSEN: Disa thonë se letërsia po vjetërohet, që piktura ka bërë kthesë dhe po dominon: imazhet janë mbi fjalët. Si të gjitha teoritë e kthesave të tilla të mëdha të shoqëruara me elozhe për një medium (kthimi linguistik, vdekja e autorit, fundi i artit, fundi i historisë etj), edhe kjo ka qenë jetëshkurtër. Metropole në miniaturë tregon se presioni i ushtruar nga mediat imazhiste mbi letërsinë s’është asgjë e re. Fotografia dhe filmi patën një ndikim të fuqishëm në vetë letërsinë në një periudhë kur letërsia u kishte hyrë rrugëve të reja, si miniaturës fejtoniste apo romanit të qytetit të ri. Vështirë është të përgjithësohet se si do të transformohet letërsia e sotme duke dialoguar me botën digjitale të imazhit. Më lejoni ta përfundoj me një citim nga Alexander Kluge, i cili e ka thënë këtë në lidhje me mediat e reja disa vite para ngritjes së internetit: “Në këtë kohë ne shkrimtarët e teksteve jemi roje të mbetjeve të fundit të gramatikës, gramatikës së kohës, domethënë të dallimit mes të tashmes, të ardhmes dhe të së kaluarës, roje të dallimeve”. Nevoja e njeriut për histori dhe rrëfime është realitet antropologjik. Nuk ka dyshim se format që letërsia i merr në një mjedis digjital do të jenë të ndryshme nga ato të së kaluarës, por ajo nuk do të zhduket.
(Botuar në numrin 4 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Andreas Huyssen (1942) është Profesor i Letërsisë Gjermane dhe Krahasuese në Columbia University, në New York, ku ka punuar si themelues dhe shef i Qendrës për Letësi Krahasuese dhe Shoqëri (1998-2003). Po ashtu, ka drejtuar Departamentin e Gjuhëve Gjermane nga viti 1986-1992 dhe nga 2005-2008. Është një nga kryeredaktorët themelues të revistës New German Critique (1974-). Huyssen ka botuar një numër të madh shkrimesh në gjermanisht dhe anglisht, dhe veprat e tij janë përkthyer në gjuhët spanjolle, portugeze, frënge, suedeze, daneze, sllovene, hungareze, polake, turke, japoneze dhe kineze. Librat e tij më të njohur janë: Drama e Sturm und Drang-ut, Pas ndarjes së madhe, Kujtimet e muzgut, Prania e së kaluarës, Metropole në miniaturë etj. Ai njihet veçmas si mendimtar me ndikim në teoritë e modernizmit dhe të postmodernizmit dhe si intelektual i përqendruar në diskursin mbi kujtesën historike, të drejtat e njeriut, kulturën urbane dhe globalizmin.
