Intervistoi Ag APOLLONI
Po e fillojmë këtë bisedë me vendlindjen tuaj. Pse gjithë kjo nostalgji në krijimtarinë tuaj? Çka ju mungon që preokupoheni kaq shumë me të?
OMER KALESHI: Po vendlindja është mall. Të gjithë artistët (shkrimtarë, këngëtarë, piktorë) i kthehen vendit ku kanë lindur, ku kanë kaluar fëmijërinë dhe rininë. Njerëzit në pikturat e mia ngjajnë shumë me njerëzit e vendit tim, ashtu siç i kam mbajtur mend.
Ky është një motiv i përhershëm në krijimtarinë tuaj.
KALESHI: Mbizotëron, por ka edhe motive të tjera. Arti im është i lirë, merr ku të mundet, por nuk është i angazhuar, nuk ka asnjë mesazh.
Pra ju i përmbaheni atij parimit sipas të cilit piktura s’duhet të ketë mesazh, së paku jo deklarativ?
KALESHI: Mund të ketë ndonjë mesazh, ama mua s’më pëlqen, sepse dëmtohet qëllimi. Unë prandaj jetoj në Paris, sepse liria e pikturës është në Paris. Jo rastësisht piktorë të të gjithë botës janë mbledhur në Paris, sepse ka pasur një liri të veçantë. Njeriu kur angazhohet s’është i lirë, prandaj shkolla socrealiste nuk ka sjellë ndonjë gjë të re, qoftë në Shqipëri, qoftë në Rusi. Kjo kuptohet edhe nga fakti që piktorët e mirë të Rusisë jetonin në Paris, jo atje ku kërkohej prej tyre të angazhoheshin. Ata thjesht largoheshin nga vendlindja.
Ju për këtë arsye u vendosët në Paris?
KALESHI: Mua gjithmonë më ka pëlqyer Parisi, sepse Parisi është liri. Unë e dua shumë lirinë, prandaj nuk jam martuar kurrë.
Domethënë, piktura ka qenë zgjedhja juaj e paimponuar?
KALESHI: Në Shkup, në vitin 1955 kishte një ekspozitë të Henry Moore-it. Shkova aty dhe pashë veprat e tij… nja dy-tri skulptura, nuk kishte shumë, sepse ai i ka skulpturat e mëdha…
Po, prandaj skulpturat e tij janë vënë nëpër sheshe, parqe.
KALESHI: Sigurisht. Kishte edhe gravura të tij me temë nga Lufta e Dytë Botërore, kur njerëzit fshiheshin në metro nga bombardimet. Më pëlqyen shumë dhe vendosa të bëhesha piktor.
Duke parë një veprat e një skulptori?!
KALESHI: Po, ama gravurat më pëlqyen shumë.
Ky ka qenë kontakti i parë me artin e madh?
KALESHI: Po, kontakti i parë. Mandej pashë ekspozitën e piktorit shumë të njohur Nikola Martinovski.
Ai njihej si portretist. “Mëndesha” dhe “Nusja” – dy kryevepra të tij…
KALESHI: Po, portrete shumë të njohura. Aty, në muze kishte edhe shumë ikona që më pëlqyen. Në atë kohë bëra dy kopje (një kopje të një pikture të Cézanne-it) dhe i çova në Stamboll për të konkuruar në Akademi.
Dhe me ato kopje u pranuat?
KALESHI: Po, kopjet ishin të mira, i bëra në pëlhurë.
Përveç këtyre që i përmendët, cilët ishin piktorët e parë që ndikuan tek ju?
KALESHI: Profesori im, piktor dhe poet, kur erdhi në klasë tha: zgjidhni nga një piktor dhe nga një ngjyrë që e ndjeni më përzemër. Unë zgjodha Francisco Goya-n dhe të kuqen.
Edhe tani e keni shumë të pranishme këtë ngjyrë.
KALESHI: Po, gjithmonë i kthehem të kuqes. Për ta gjetur të kuqen e veçantë, siç kërkonte profesori, unë shkova në thertore dhe atje pashë gjak të vërtetë, mbusha një enë, e çova në atelie dhe e futa në dollapin tim për të shikuar se si do të ndërronte ngjyra e gjakut gjatë ditëve. Pas disa ditësh gjakut nisi t’i vinte era. Profesori tha: çka është kjo erë e keqe? Ne s’u përgjigjëm dhe ai na urdhëroi t’i hapnim dollapët. Kur unë e hapa dollapin tim, ai u afrua, shikoi i habitur gjakun, pastaj u shkri së qeshuri. Ti je ndryshe, sepse ti nuk flet, më tha.
Ju jeni ndryshe edhe në lajtmotivin tuaj. U fokusuat në pikturimin e kokave të njerëzve, temë kjo që ishte e ndaluar për disa shekuj në botën arabe, derisa piktori italian Giovanni Bellini me ftesën e sulltanit e theu këtë tabu.
KALESHI: Ndalohej prej njerëzve, ama në Kur’an nuk ka ajet që e ndalon portretin.
Por kleri nuk e preferon.
KALESHI: Duket që ata nuk e njohin Kur’anin mirë. (Qesh)
Po ju a keni pasur ndonjë problem me familjen tuaj për faktin se jeni fokusuar pikërisht te koka?
KALESHI: Babai, që ishte hoxhë, më thoshte: mos pikturo koka, pikturo natyrën! Unë i përgjigjesha: edhe Zoti ka qenë artist, madje skulptori i parë, sepse e ka bërë njeriun prej balte. Ai ma kthente: Zoti i ka bërë, por u ka dhënë edhe shpirt, kurse ti nuk mundesh. Pra, kështu më qortonte, por pastaj më linte të lirë, me kusht që pasi të pikturoja, domethënë pasi të bëja mëkatin, të falesha.
Në shkrime fetare, historike dhe letrare flitet për koka të prera, si, për shembull: Gjon Pagëzori, Ali Pashë Tepelena, Haxhi Murati…
KALESHI: I kam ditur këto histori, por kokat e mia nuk janë të prera. Një kritik ka thënë se ato koka nuk kanë nevojë për trupin.
Disa kritikë, përfshirë mikun e Picasso-s, Pignon-in, kanë thënë se pikturat tuaja paraqesin koka të prera.
KALESHI: Po ashtu thonë, por kokat e prera qesin gjak, kurse të miat jo.
Po, në fakt, kokat tuaja janë shumë shprehëse.
KALESHI: Pikërisht. Nëpërmjet kokës ju mund ta kuptoni që ajo nënkupton njeriun e plotë. Një kokë e rrethuar me ngjyrë të bardhë paraqet fytyrën e çobanit me gunën e tij.
Në fillim të karrierës keni pasur edhe piktura nudo, edhe peshq…
KALESHI: Vetëm në Akademi, se atje më imponoheshin. Megjithëse, unë të gjitha pikturat i bëja në shtëpi. Në Akademi s’kam bërë asnjë pikturë, sepse për të pikturuar e kisha të nevojshme të isha në vetmi.
Qysh? Të gjitha pikturat i keni bërë në shtëpi?
KALESHI: Profesori na shikonte në atelie dhe unë rrija bashkë me të, s’mund të pikturoja në praninë e tij.
Po a nuk dyshonte profesori se mos t’i bënte dikush tjetër pikturat në shtëpi?
KALESHI: Jo, kurrë. Pse, thua se bëjnë kështu piktorët?
Kushedi! S’mund t’u zihet besë. Kur i pikturoje nudot, a kishe modele?
KALESHI: Shikoja modelin në atelie dhe e mbaja mend. Vetëm një herë kam vizatuar me model përpara, një trung që na e solli profesori në atelie. Ky është vizatimi i vetëm, kurrë s’kam bërë më vizatime, vetëm piktura.
Pra, ju shikonit fytyra të ndryshme dhe shkonit në shtëpi për t’i pikturuar?
KALESHI: Po, i fiksoj në mendje. Prandaj shumë portrete të miat u ngjajnë njerëzve që kam njohur, disa edhe atyre bashkëfshatarëve të mi kur ishim të vegjël. Unë s’kam pikturuar heronj, ose figura historike, por njerëz të thjeshtë.
Edhe pse në krijimtarinë tuaj pas Akademisë nuk keni akte (nudo), frutat që i keni pikturuar, më duket sikur kanë aludime erotike.
KALESHI: Kanë, disa kanë shumë, sidomos dardha, se ajo ka formë femërore.
Po, dhe ato i keni inkuadruar afër portretit.
KALESHI: Po prandaj dikush i ka quajtur natura morte vivre, sepse aty ka fruta dhe koka. Askush deri tash s’është kujtuar t’i përziejë frutat me koka.
E pse nuk e pikturoni peizazhin?
KALESHI: Nuk më intereson.
Te piktorët e tjerë ju e pëlqeni peizazhin?
KALESHI: Po, ama në krijimtarinë time nuk e dua.
Ju s’bëni as portrete, por bëni koka.
KALESHI: Ah, bravo! Portreti duhet të paraqitet deri te gjoksi, të jetë i identifikueshëm. Kokat e mia nuk janë portrete.
Tani të flasim pak për jetën tuaj private. Në jetën tuaj një femër ka pasur rol të madh. Nga ajo që kam lexuar, keni thënë se për shkak të saj i njihni kryeveprat kinematografike dhe muzikën klasike.
KALESHI: Ashtu është.
E keni pikturuar atë femër?
KALESHI: Me të ishim në Alliance Française, ku mësonim gjuhën.
Ajo nuk ishte franceze?
KALESHI: Jo, ajo ishte turkeshë. Në kurs takoheshim.
A ishte e bukur?
KALESHI: Nuk ishte e keqe.
Dhe nuk e pikturuat?
KALESHI: Jo, por shkuam në koncerte, në kinema, pamë filma të Eisenstein-it.
Mirë. Ndërrojmë temë. Portretet e barinjve, bareshave, sikur flasin për një idil tragjik. Tragjike janë edhe kokat e dervishëve, kokat në shportë. Nëpërmjet artit tuaj synoni të zgjoni mëshirën te publiku, apo një vetëdijësim për historinë tragjike?
KALESHI: Gjithmonë më ka shqetësuar tragjedia ballkanike dhe, sidomos, tragjedia e popullit tim.
Prej 50 vjetësh jetoni në Paris. Në fillim keni larë xhamat e lokaleve.
KALESHI: Po. Laja xhamat për t’i siguruar paratë për të ndjekur kursin e frengjishtes, për ta paguar qiranë e banesës. Kursi nuk ishte i shtrenjtë. Laja xhamat në mëngjes dhe në mbrëmje. Pastaj bëra atelienë, vetë e bëra, sepse më vijnë përdore punët e zdrukthtarisë. Qysh kur kam qenë i vogël kam qenë brikolar, merrja sende të ndryshme dhe rregulloja diçka të re.
A e keni takuar Abidin Dinon në Paris?
KALESHI: Po. Ai më ka ndihmuar dhe u ka ndihmuar të gjithëve që shkuan nga Turqia në Paris.
A ndjehej shqiptar, apo turk?
KALESHI: Shqiptar, prandaj i thoshin Arnaut Abidin.
A e keni takuar edhe Ibrahim Kodrën?
KALESHI: Po, e kam takuar edhe Ibrahim Kodrën. U takuam në një ekspozitë në vitin… s’po më kujtohet, dikur në vitet e para kur Ismail Kadare u vendos në Paris.
Domethënë në fillim të viteve ’90.
KALESHI: Po. Është edhe një tjetër arnaut, Sabri Fetah. Ka qenë piktor i njohur, ka kryer studimet me Abdurrahim Buzën në Itali.
Po Picasso-n a e keni takuar?
KALESHI: Jo, kam pasë një ekspozitë kolektive me të, por nuk e kam takuar. Por kam takuar shokun e tij Pignon-in, i cili ma dha idenë që t’u shtoja kokave kostume.
Ashtu si Bacon-i, edhe ju jeni përpjekur të flisni nëpërmjet kokave, madje edhe të klithni. Ai ka një pikturë që quhet “Klithja e Papës”. Shpesh ju kanë krahasuar me të dhe si Kundera për Bacon-in, Ismail Kadare shkroi një libër për ju.
KALESHI: Po, Luan Rama, kur ishte ambasador, më njohu me Kadarenë. Kadare më tha: mund të shkruaj diçka për ty. Unë i thashë se do të më pëlqente diçka si ajo që kishte shkruar Kundera për Bacon-in. Ai pranoi dhe e shkroi librin brenda muajit.
Jeni ndër piktorët e rrallë të vlerësuar për së gjalli. Përkundër kësaj ju e keni ruajtur thjeshtësinë, nuk silleni si superstar.
KALESHI: Jo, jo, unë jam piktor, s’kam nevojë për epitete të tjera.
A keni shëtitur shumë, a keni vizituar shumë galeri botërore?
KALESHI: Po, shumë. Bile studimet e vërteta i kam kryer nëpër galeri.
Kokat tuaja janë shpesh të habitura, nga ç’kontekst dolën?
KALESHI: Nga Lufta e Dytë Botërore. Ikëm se do të kishte luftë, shumica u fshehën dhe unë shihja vetëm kokat e tyre. Tridhjetë vjet më vonë, ato koka erdhën në pikturë nëpërmjet kujtesës. Dhe një detaj: asnjëra kokë që kam pikturuar nuk ka veshë.
Pse ua keni “prerë” veshët?
KALESHI: Nuk e di dhe askush nuk më ka pyetur se ku janë veshët.
Ja, po ju pyes unë.
KALESHI: Po kjo duhet të jetë e lidhur me Leonardon që thoshte se sytë janë më të rëndësishëm se veshët.
Përreth kokave ju lini shumë hapësirë boshe.
KALESHI: Këtë e bëj vetëm për të mos u treguar skematik. Gjithkush e mbush pikturën, nuk lë boshllëqe, kurse unë lë.
Te pjesa e bardhë ju nuk vendosni ngjyrë.
KALESHI: Jo, sespe e bardhë është pëlhura. S’ka nevojë për ngjyrë, por disa nëpër galeri, para se t’i vendosnin pikturat e mia, kur e shihnin se pjesa më e madhe e tyre s’ka ngjyrë, ankoheshin se janë të pakryera.
Ju, me kokat dhe ngjyrën që mungon, sikur i përmbaheni parimit romantik sipas të cilit torzoja është vepër interesante, sepse zgjon kureshtje për atë që mungon.
KALESHI: Ashtu duket. Isha njëherë në Prishtinë, shkova në atelienë e Rexhep Ferrit. Rexhepi i bënte trupat pa koka, të gjitha.
Pra, atë pjesë që nuk e keni bërë ju e ka bërë Rexhep Ferri?
KALESHI: Atë mendova edhe unë. Njëri bën kokën, tjetri trupin. Ai s’i ka bërë kokat, sepse s’ka dashur të shkojë në ferr.
Pra, në botën tjetër s’do të shiheni me të?
KALESHI: Hahaha.
Çka ju ka munguar gjatë jetës dhe çka dëshironi të përmbushni nëpërmjet pikturës?
KALESHI: Asgjë s’më mungon derisa e kam pikturën. Unë jetoj për pikturën dhe s’do të heq dorë prej saj deri në frymën e fundit. Unë besoj që talenti dhe puna duhet të shkojnë bashkë. Nuk ndalem për ta pritur frymëzimin, asnjëherë. Unë punoj, pikturoj, frymëzimi vjen kur jam duke punuar, jo kur jam duke pushuar.
(Botuar në numrin 12 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Omer Kaleshi (1932) është piktor modern shqiptar nga Kërçova e Maqedonisë. Kaleshi u formua si artist në Stamboll. Ai njihet për pikturimin e kokave të fshatarëve të vendlindjes së tij. Më 1956, pas shumë ekspozitave dhe përvojave profesionale në të gjitha galeritë e arteve të kryeqyteteve dhe qyteteve të famshme (Stamboll, Romë, Vjenë, Londër, Beograd apo Hagë), piktori Kaleshi vendosi të qëndrojë dhe të krijojë në Paris. Mbi pikturat e Kaleshit, Ismail Kadare ka shkruar librin “Arti si mëkat” (2015).
