Intervistoi Ag Apolloni
Prof. Hutcheon, në librin tuaj “Poetika e Postmodernizmit”, të botuar edhe në gjuhën shqipe, keni thënë se postmodernizmi ironizon gjithçka: metarrëfimet, historinë, politikën etj. Le ta nisim këtë intervistë me një pyetje ironike: derisa proza postmoderne është një lëmsh zhanresh, domenesh, diskursesh, pse keni vendosur ta shkruani poetikën e postmodernizmit, kur dihet që kjo është njësoj si të krijosh rregulla nga kaosi?
LINDA HUTCHEON: Çfarë pyetje e lezetshme dhe e mrekullueshme për ta nisur bisedën! Ju keni plotësisht të drejtë: në fakt, shkrimi i poetikës së postmodernizmit është pa dyshim akt modernist, jo postmodernist! Edhe pse mendoj që kam temperament tërësisht postmodern, zhanri akademik i studimeve shkollore është ndërmarrje moderne. Ndihem si fajtori në bankën e të akuzuarve, siç themi ne.
Siç ka thënë Genette, poetikat nuk janë disiplina, por doktrina, të cilat ndahen në dy tipa: poetika esencialiste (që janë klasike, kanonike dhe objektive) dhe poetika kondicionaliste (që janë moderne, instiktive dhe subjektive). Ju keni studiuar shumë poetika kondicionaliste dhe, pasi keni gjetur pikat e përbashkëta, keni bërë një poetikë esencialiste që tash, jo vetëm në kuptimin që ia jep Genette, është klasike, vepër klasike. Mund të na thoni si ia dolët?
LINDA HUTCHEON: Kur po e shkruaja këtë libër në vitet ’80, nuk e kam pasur idenë që ajo do të bëhej, ashtu siç thoni ju, poetikë esencialiste: kurrë nuk e kisha menduar të ishte më shumë se një ndërhyrje në kohën e duhur në debatin që po vazhdonte atë kohë në të gjitha artet, dhe për këtë arsye, ajo duket si një përpjekje kondicionaliste nga pikëshikimi im – sidomos për shkak se kisha marrë perspektivën që shumë pak të tjerë e kishin: kjo është një “marrje” pak më pozitive në postmoderne, duke e parë atë si më politike dhe më kontestuese se ç’e panë Jamesoni dhe pjesëmarrësit tjerë në debatin e asaj kohe. Njëzet e pesë vjet më vonë, për çudinë time, ajo ka marrë funksion tjetër, por ende mbetet dokument i vërtetë historik i përgjigjes sime- instiktive, subjektive, ndoshta shkollore, për çfarë ka ndodhur DIKUR në kulturën bashkëkohore.
“Poetika e postmodernizmit” është fokusuar vetëm në prozë. Natyrisht kjo mjafton për një poetikë, por jam i interesuar ta di se si e shihni perspektivën e poezisë, apo, veçanërisht, dramën, përderisa ju ironinë e keni përdorur në sensin e verfremdungseffekt-it të dramaturgut gjerman, Bertolt Brecht.
LINDA HUTCHEON: Modernizmi i Brecht-it e paralajmëron postmodernizmin në shumë plane, siç e nënkuptuat ju: fokusimi i tij në autoreflektimin dhe ironinë si distancim ka qenë një prelud krucial drejt asaj që do të dominonte më vonë në postmodernizëm. Unë gjithmonë kam thënë se ekzistojnë vazhdimësitë dhe dallimet ndërmjet modernës dhe postmodernës dhe Brechti është një shembull i përkryer i vazhdimësive.
Çështja tjetër që ngritët ju është fokusimi im në prozë. Në një aspekt, që kur isha duke e modeluar postmodernizmin si arkitekturë postmoderne dhe përdorimin e parodisë në lidhje me jehonën historike dhe vetëreflektimin formal, unë duhej të kisha qenë e aftë ta zgjeroja teorizimin përtej prozës (dhe në Politikën e postmodernizmit kam përfshirë artet vizuale, fotografinë në veçanti). Por, të jem e sinqertë, unë, duke u nisur nga formimi im, jam një njohëse e rrëfimit, i cili ka qenë dashuria ime e parë dhe interesimi im i parë. Më vonë unë në të vërtetë kam shkruar për poezinë postmoderne (në Doracakun e Princetonit për poezinë dhe poetikën) dhe për operën postmoderne, por jo për dramën. Nëse do të isha duke e shkruar atë libër sot, pa dyshim do të mendoja për romanet grafike, të mos përmendim mediat e reja elektronike dhe format e reja estetike që po krijohen dita-ditës- e bindur që ato mund të jenë vërtet fillimi i diçkaje të re, jo vazhdim i postmodernës.
Calinesku ka thënë që modernizmi e ka braktisur dialogun ndërkulturor, ndërsa ju keni insistuar që postmodernizmi synon t’i bashkojë ato që i ka ndarë modernizmi. Pos të tjerash, a është kjo edhe një arsye më shumë për të besuar se jemi duke shkuar kah një letërsi e përbashkët e botës, diçka si weltliteratur e Goethe-s?
LINDA HUTCHEON: Tipi i të menduarit të postmodernizmit “bashkë/edhe” (ndryshe nga “ose, ose”) për nga definicioni është më përfshirës dhe sigurisht se krijon lidhjet ndërmjet kulturave si dhe formave të artit, por mendoj që ajo për të cilin ju flisni, është më shumë krijimi i botës së larmishme, të pasur, multikulturore që u bë realitet yni nëpërmjet migrimeve masive/diasporës gjatë dekadave të fundit, i kombinuar me nxitjet globalizuese të teknologjisë elektronike. Në disa mënyra për shkak të këtyre të dyja ndryshimeve të mëdha, lidhjet midis kulturave janë ndoshta më të forta se kurrë, edhe pse nuk jam e sigurt se jemi duke shkuar kah një letërsi e përbashkët: kulturat tona letrare do ta ruajnë deridiku integritetin (e konsiderueshëm), mendoj.
Derisa letërsia krijohet nga personi, jo nga shteti, a mund të na e sqaroni pse rëndom kritikët eminentë preferojnë t’i studiojnë autorët e – më falni për termat ekonomikë- Botës së Parë, e pothuajse kurrë autorët e Botës së Dytë, apo të Tretë, madje edhe kur këta janë të përkthyer në anglisht. Është ky kriter i vlerës, apo diçka tjetër?
LINDA HUTCHEON: Pushteti i kanoneve nacionale në punët akademike është ende i fortë, siç e keni vënë re. Por ndoshta ky fokusim në kanone është shenjë e rrezikut të perceptuar që e nënkuptuat ju: një frikë nga universalizmi nëpërmjet globalizimit dhe në këtë mënyrë një brengë për humbjen e integritetit kulturor kombëtar? Unë dyshoj që kjo varet nga vendi dhe kultura akademike e tij, kështu që nuk mendoj se ekziston një përgjigje e vetme – por mendoj se në asnjë përgjigje të mundshme nuk mund të përfshihet rëndësia e vlerës, ose cilësia, por shumë më tepër ideologjia.
Në vendet anglofone, unë e di, në dekadat e fundit është bërë një lëvizje drejt studimit të asaj që dikur konsiderohej letërsi jokanonike, veçmas që ajo nga ish-kolonitë e Britanisë dhe Amerikës. Studimi “post-kolonial” është fushë shumë e rëndësishme në Amerikën e Veriut, në veçanti, sepse ka hapur shqyrtime serioze për veprat nga Afrika, India, Shri Lanka, Filipinet etj. Dhe ka shumë arsye të tjera, të tilla si zhvillimet politike/ekonomike – gjëra të tilla si ngritja e Kinës si një fuqi e madhe botërore- që kanë çuar në përkthimin (prandaj edhe në studimin) e veprave kineze në Perëndim. Ndryshimi tjetër në Amerikën e Veriut, ku jetoj dhe punoj, ka qenë një lëvizje në atë që është quajtur Letërsi botërore – e përafërt me idenë e Goethes – por zakonisht të kufizuar nga aq sa kemi në dispozicion nëpërmjet përkthimit. Unë gjithmonë e kam parë këtë si rezultat të demografikës së Amerikës së Veriut: njerëz të ndryshëm nga të gjitha vendet e botës tash jetojnë bashkë në SHBA dhe Kanada. Kjo tregon qartë një ikje nga studimi i vetëm një kanoni të shkrimtarëve të Botës së Parë dhe e kuptoj si diçka të shëndetshme për letërsinë.
Doctorow ka thënë se fiksioni është histori spekulative, por metafiksioni historiografik, siç i keni quajtur ju romanet postmoderne, është parodi me historinë, politikën dhe religjionin. Si mendoni se do të jetë e ardhmja e ironisë në kohën e radikalizmit religjioz, qoftë edhe kur parodia nuk është për ta shkatërruar të kaluarën, siç keni thënë ju?
LINDA HUTCHEON: Metafiksioni historiografik në të vërtetë e përdor parodinë dhe ironinë për të sugjeruar se të gjitha versionet e historisë që njohim janë saktësisht versione (në shumës), jo një “E vërtetë” e vetme. Postmoderna dhe religjioni nuk bien dakord me njëra-tjetrën për këtë arsye. Por ka një mënyrë tjetër për të menduar rreth pyetjes suaj (të shkëlqyeshme): ironia është strategji komplekse retorike: ajo në të vërtetë mund të tallë dhe të përqeshë, por po ashtu mund të provokojë me takt. Ngjashëm me ironinë, parodia jo gjithmonë shkatërron atë që parodizon: ajo mund të tregojë respekt për të, thjesht duke e trajtuar seriozisht për t’u angazhuar me të. Kjo do të thotë që, megjithatë, nuk pajtohem me ju kur thoni se jemi duke shkuar drejt një kohe kur ironia mund të jetë më pak e sigurt: nëse ironia përfshin duke thënë një gjë, por me kuptim tjetër, ajo në mënyrë të qartë varet nga konteksti për ta nxjerrë në shesh kuptimin e fshehur me qëllim. Nëse një vërejtje ironike merret jashtë kontekstit, kjo do të nënkuptonte të kundërtën e asaj që është menduar dhe KJO është e rrezikshme.
Siç ka thënë Lyotard-i, mosbesimi në metanarrativa ka sjellë atë që ju e quani dialog ironik me të kaluarën. Por, çfarë lloji të dialogut shihni në horizont, nëse merrni parasysh veprat e dekadës së fundit?
LINDA HUTCHEON: Në disa vende të botës, mendoj që ende jemi dëshmitarë të mosbesimit në metanarrativa që e përshkroi Lyotardi, si çështje e disa kulturave që kanë rrëfime të mëdha politike dhe të identitetit kombëtare e që përbëjnë të kaluarën e tyre: proza britanike, për shembull, sheh mbrapa në kolonitë e saja sikurse edhe në trashëgiminë letrare, dhe përpara drejt ardhmërisë së saj si shoqëri e ndryshme kulturore dhe racore. Por shumica e kombeve në botë janë ende në proces të përkufizimit të “metarrëfimeve” të kombësisë dhe religjionit të tyre dhe nuk janë duke e bërë aspak atë që e kanë bërë kombet e Evropës dhe Amerikës postmoderne. Kam frikë, se nuk mund të përgjithësojmë.
Kundër koncepteve të disa kritikëve, që kanë thënë se ekzistojnë dy postmodernizma – i angazhuar dhe i paangazhuar, – ju keni insistuar që është vetëm një postmodernizëm dhe ai, natyrisht, është i angazhuar në mënyrë kritike. Para viteve ’80, proza e angazhuar është parë si e keqe nga disa dhe si e mirë nga disa të tjerë, por ju e keni shpërfillur këtë ndarje që bazohet në të mirën dhe të keqen. Mund të më thoni saktësisht ç’kuptim ka për ju termi angazhim?
LINDA HUTCHEON: Kur isha duke shkruar për postmodernizmin në vitet ’80, në Amerikën Veriore- duke ardhur pas viteve ’60 dhe politizimit të racës, gjinisë dhe seksualitetit (dhe studimi i këtyre në universitete)- unë në mënyrë të qartë e kam parë këtë lloj politizimi si pozitiv, përderisa të tjerët jo, së paku jo në kontekstin tim kulturor. Me fjalë të tjera, unë mora qëndrim politik, duke e parë këtë ndryshim nga “humanizmi liberal” dominues, apolitik dhe universal si diçka pozitive në universitete, para së gjithash, dhe pastaj duke argumentuar që postmoderna është e angazhuar politikisht ose në mënyrë kritike në kuptimin që ajo trajtoi subjekte serioze politike (si raca, gjinia, seksualiteti, historia). Prapë, kjo është një çështje e kontekstit kulturor.
A besoni që postmodernizmi është ende një dominante kulturore, siç ka thënë Jameson? Në fillim të këtij shekulli është folur shumë për altermodernizmin, metamodernizmin, rimodernizmin, performatizmin, transhumanizmin, posthumanizmin etj. Ka ndonjë “izëm” të vërtetë, pas postmodernizmit, apo duhet të presim ende?
LINDA HUTCHEON: Sigurisht ka qenë një vërshimë me “izma” të reja, siç thoni ju. Është interesante, por asnjëra nga to nuk arriti lëshojë rrënjë siç pati bërë postmodernizmi në vitet ’80. Ka shumë arsye të mundshme për këtë dallim. Por ndoshta secili nga këta terma të rinj përshkruan diçka të dukshme dhe shënjuese, por ndoshta të kufizuar me një zhanër, formë arti, ose perspektivë filozofike. Postmodernizmin e hante pazari, siç themi, sepse karakteristikat e tij mund të gjendeshin në shumë forma të ndryshme kulturore në të njëjtën kohë.
Pjesa e dytë e pyetjes suaj – nëse ka ndodhur ndonjë ndryshim i vërtetë apo nëse ende ndodhemi në postmodernizëm, – është shumë e vështirë. Në shumë aspekte, ne jemi në moderne po aq sa në postmoderne – për shkak se ato kurrë nuk zhduken, por bëhen pjesë e kulturës sonë të përgjithshme. Kjo do të thotë, dhe unë e kam sugjeruar herët, ne jemi në prag të diçkaje të re, ose ndoshta tashmë kemi hyrë, dhe kjo ka të bëjë me teknologjinë dixhitale dhe mediat e reja sociale që tash janë pjesë e jetës sonë. Nuk bëhem merak nëse nuk kemi ende një emërtim për këtë: do ta gjejmë. Por e ndjej që është diçka e re.
Ju keni sugjeruar që historia dhe letërsia janë së bashku pjesë të ‘sistemeve shënjuese të kulturës sonë’, kështu që letërsia të cilën ju e keni kanonizuar është art “brenda arkivit” (Foucault), një arkiv që është njëkohësisht historik dhe letrar. Ndoshta tingëllon ironike, por do të doja t’ju pyesja: jemi duke shkuar kah një fiksion i vërtetë, apo kah një histori e rreme?
LINDA HUTCHEON: Një përgjigje e vërtetë postmoderne do të ishte: të dyja bashkë. Por një pjesë e mësimit të postmodernës është se ne kemi vetëm të vërteta (në shumës) — të cilat disa njerëz i shohin si të papranueshme dhe për këtë arsye më afër gënjeshtrave. Fiksioni gjithmonë ka pasur një mënyrë për të ofruar idetë e të vërtetave të autorëve, ashtu siç ka ofruar historia idetë e të vërtetave të historianëve.
Në kohën antike, letërsia dhe muzika kanë qenë të përziera, më vonë ato u ndanë, por në shekullin e njëzet poeti dhe muzikanti Rabindranath Tagore ishte fitues i çmimit Nobel për letërsi, Bob Dylan është ende kandidat për Nobel për letërsi, kurse Leonard Cohen, të cilin ju e keni bërë objekt studimi në librin tuaj Postmoderna kanadeze, është fitues i çmimit Princi i Asturias për Letërsi, kështu që dua ta di nëse mendoni se po u kthehemi rrënjëve të letërsisë?
LINDA HUTCHEON: Kjo është një pyetje e mrekullueshme për ta shtruar në epokën dixhitale, kur letërsia dhe muzika (unë do të shtoja, natyrisht, dhe artet vizuale) janë duke ardhur së bashku në mënyra krejtësisht të reja dhe tërheqëse. Por, kohëve të fundit jam interesuar shumë për formën e artit që erdhi si fryt nga martesa e letërsisë me muzikën (e modeluar në tragjedinë antike greke) në Rilindje: opera. Me burrin tim (fizikan dhe akademik), kam shkruar tre libra mbi operën si një formë e artit që sjellë bashkë të gjitha artet për të na mësuar neve për dëshirat dhe ankthet e kulturave që e krijojnë atë.
Prof. Hutcheon, në fund, do të doja ta dija për çfarë flet libri juaj i radhës?
LINDA HUTCHEON: Për operën! Për operën, kreativitetin dhe plakjen. (Mendoj që në këtë kuptim ky libër është autobiografik!) Ky është studim i veprave të fundit dhe “stilit të vonë” të kompozitorëve të operës të cilët patën jetë të gjatë dhe kreative: Richard Wagner, Giuseppe Verdi, Richard Strauss, Olivier Messiaen, Benjamin Britten. Jemi duke studiuar sesi vetë artistët janë ndjerë për kreativitetin e tyre derisa plakeshin, por gjithashtu edhe sesi janë pranuar nga audienca veprat e tyre të fundit dhe çfarë roli luajti në atë pritje mosha e tyre e shtyrë.
(Botuar në numrin 1 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Linda Hutcheon (1947) është teoricienja më e njohur e letërsisë postmoderne dhe profesoreshë në Degën e Anglishtes dhe në Qendrën e Letërsisë Krahasuese në Universitetin e Torontos. Në vitin 2000 ajo është zgjedhur Presidente e Asociacionit të Gjuhëve Moderne, duke u bërë kështu kanadezja e parë femër që mban këtë post. Përveç librit Poetika e postmodernizmit (1988), që është vepra më e njohur e saj, dallohen edhe studimet: Teoria e parodisë (1984), Politika e postmodernizmit (1989), Postmoderna kanadeze (1992), Epoka e ironisë (1994), Teoria e adaptimit (2004) dhe disa libra për operën.
