Intervistoi Ag Apolloni
Prof. Eshelman, në librin “Performatizmi, ose fundi i postmodernizmit”, jeni përpjekur ta përkufizoni një estetikë alternative të postmodernizmit. Pak muaj më parë, në intervistën dhënë revistës sonë, Linda Hutcheon ka thënë se postmodernizmi ka mbaruar dhe tashmë jemi në një epokë të re, të cilën ende nuk e kemi pagëzuar. Këtë epokë të re ju e keni quajtur përformatizëm. Është ky emri i duhur për këtë paradigmë të re?
Raoul ESHELMAN: Ta pagëzosh epokën (apo çfarëdo tjetër në shkencat shoqërore) është goxha vështirë. Tash qarkullojnë shumë emra – performatizmi, metamodernizmi, dixhimodernizmi, post-postmodernizmi, po i përmend vetëm disa. Ndoshta duhen vite para se të arrihet një konsensus i vërtetë. “Postmodernizmi” nga shumica nuk është pranuar si term deri kah fundi i viteve ’80, kur tashmë kishte mëse tridhjetë vjetë në qarkullim. Ne jemi në vitin e njëzet të asaj që unë e quaj performatizëm, kështu që kam kohë ende. Fitoftë termi më i mirë!
Çfarë është lidhja ndërmjet Performatizmit dhe Historicizmit të Ri?
Raoul ESHELMAN: Nuk ka edhe shumë lidhje. Historicizmi i Ri ishte një lloj katalizatori për të menduarit tim rreth subjektivitetit, gjithsesi. Ideja e vetëmodelimit do të thoshte se ishte e mundur të mendojmë për ndërmjetës dhe subjektivitet në një mënyrë pozitive- ideja që ju mund ta “bëni vetveten” në kushte të caktuara kulturore. Por Historicistët e Rinj, aq sa mund të them unë, kurrë nuk menduan rreth asaj se mund të kishte një vetëmodelim të suksesshëm si një reagim ndaj postmodernizmit (i cili, natyrisht, mohon çdo formë të subjektivitetit autonom). E marr me mend që ju mund të thoni se Historicizmi i Ri theksoi pavetëdijshëm një nga problemet kryesore të postmodernizmit, pa qenë në gjendje për të ofruar një zgjidhje për të.
Pas postmodernizmit, ju e keni përshkruar epokën e re sistematikisht duke analizuar letërsinë, filmin, arkitekturën, teorinë dhe artet vizuale. Çka kanë të përbashkët Houellebecq, Lars von Trier, Sir Norman Foster, Andreas Gursky dhe Vanessa Beecroft?
Raoul ESHELMAN: Sot ne nuk e kemi aspak problem të flasim për figura kaq të ndryshme, si, ta zëmë, Pushkin, Beethoven, Novalis, Caspar David Friedrich dhe Wordsworth me termat e të ashtuquajturit “romantizëm”. Përkundër të gjitha dallimeve në personalitet, temë, lëmi etj., ka ende faktorë mjaft të zakonshëm që e bëjnë të mundur vendin e tyre në një kuadër të përbashkët, të cilit ne i jemi përshtatur gjithë kohës. “Performatizmi” nuk është asgjë më shumë se një përpjekje për të bërë të njëjtën gjë për kulturën bashkëkohore. Çka i bashkon artistët që i përmendët ju? Në terma negativë unë do të them se ata të gjithë janë duke reaguar kundër ironisë së pafund të postmodernizmit. Në terma pozitivë unë do të them se ata të gjithë po e bëjnë këtë duke përdorur lloje të ndryshme të teknikave për të krijuar hapësira të rregullta dhe për të miratuar “performancat”- aktet diskrete të transhendencës që lejojnë format themelore të besimit të shfaqen mes qenieve njerëzore. Kjo mund të bëhet jo përsosmërisht dhe në mënyra shumë të ndryshme, por është një projekt krejtësisht i ndryshëm nga ai postmodern.
Ju keni thënë se asgjë njerëzore nuk është e huaj për performatistin, pra mund ta marrim këtë si një thirrje të shpirtit njerëzor për të krijuar pa censure, ose pa paragjykime?
Raoul ESHELMAN: Nuk është kaq e lehtë. Performatizmi nuk është një festë e thjeshtë e shpirtit njerëzor. Të gjitha aktet e njeriut (sidomos ato kreative) nxisin disa forma të pakënaqësisë. Dhe këto pakënaqësi na nxisin të kryejmë veprat më të larta dhe transhendentale. Veprat performatiste (të cilat kanë për qëllim të na japin një ndjenjë të transhendencës) gjithmonë kanë atë anën “e ulët” që është thelbësore për vetë veprat. Kjo është ajo që dua të them kur flas për optimizmin metafizik në krahasim me optimizmin psikologjik, i cili e sheh botën me syzet rozë. Veprat performatiste janë optimiste, por jo naive. Ato mbajnë premtimin e shpërblimit, dashurisë, përsosurisë etj., por ato nuk pretendojnë se ne mund t’i arrijmë ato gjëra “vetëm ashtu.” E gjithë ideja e kuadrit të dyfishtë, i cili është koncepti kyç i performatizmit, është paradoksale në këtë vështrim. Kjo do të thotë se një forcë e jashtme ju shtyn të transhendoni, kjo do të thotë se çfarëdo çasti transhendental që e përjetoni është i kushtëzuar tashmë me forcë apo edhe me dhunë.
A është performatizmi vërtet epokë post-ideologjike, siç e keni quajtur, dhe çfarë mund të thoni për dimensionin politik të tij?
Raoul ESHELMAN: Kjo është pyetje e komplikuar. Natyrisht, bota e vërtetë është ende shumë ideologjike – mjafton ta shihni politikën e SHBA-ve për ta kuptuar këtë. Përpjekja “performatiste” e Obamës për të krijuar një urë mes shteteve të kuqe dhe blu nuk po “dhezë”. Politika dhe ekonomia janë shumë më të çrregullta dhe të komplikuara sesa arti dhe nuk mund të barazohen. Por në aspektin e kulturës botërore, mendoj se jemi duke parë një ndarje të mëtejshme të kundërshtimeve të vjetra ideologjike. Mendoj se kjo është veçanërisht e vërteta e Pranverës Arabe. Binomet Lindje/Perëndim, qendër/periferi, kapitalizëm/socializëm që janë ende aq qendrore në teorinë post-koloniale, nuk funksionojnë më fare. Një shumë e konflikteve në botën arabe ka të bëjë me vetëfuqizimin politik, duke krijuar kornizat për dinjitetin njerëzor individual dhe duke negociuar një ekuilibër mes lirisë laike dhe fetare, dhe këto janë tema shumë “performatiste”. Teoria e performatizmit dhe veprat performatiste mund të na ndihmojnë t’i trajtojmë këto konflikte më qartë, por ato nuk sjellin ndonjë zgjidhje të qartë ideologjike. Nëse performatizmi nuk ka një pozicion gjithëpërfshirës ideologjik, kjo domethënë se përpjekja për të krijuar skenare pozitive brenda kapitalizmit është e preferueshme për kritikën e pafund ironike të kapitalizmit që pretendon të jetë superior ndaj tij, por nuk mund të ofrojë asnjë alternativë të dobishme për të çfarëdo qoftë.
Pse manipulimi autorial është më i rëndësishëm se faktet fizike në artin e sotëm?
Raoul ESHELMAN: Performatizmi është si postmodernizmi në kuptimin që nuk ka ofruar shumë të reja në mënyrën e stilit ose në atë që ju e quani “fakte fizike.” Kjo është arsyeja pse është e rëndësishme për të rifituar ndjenjën e autorësisë ose autorialitetin- ndjenjën se është dikush që është në gjendje të krijojë skena pozitive ose korniza me të cilat ne mund ose duhet të identifikohemi. Ne kemi ndjenjë e të qenit të manipuluar, por të të qenit të manipuluar në mënyrë pozitive nga dikush me një qëllim të caktuar dhe me një strukturë të fortë të vlerave. Kjo është ajo që unë nganjëherë e quaj fenomenologji e besimit: ndjenja e ndërmjetësuar artistike e besimit ose e të qenit i detyruar të besojë është, në fakt, më e rëndësishme se përmbajtja e besimit në shumë raste.
A është e mundur të bëhet një ndarje ndërmjet ironisë postmoderne dhe sinqeritetit performatist, apo kjo ka qenë vetëm një lajthitje e Boris Groys-it?
Raoul ESHELMAN: Groys thotë se ne mund të dukemi sikur jemi të “sinqertë” duke bërë diçka paradoksale, si të jesh konservator e t’i përkrahësh idetë liberale. Kjo do të thotë se sinqeriteti është një tjetër strategji mashtruese që mund të ekspozohet me mjeshtëri nga një vëzhgues ironik si vetja e tij. Unë nuk besoj se sinqeriteti është mashtrim. Por unë gjithashtu nuk besoj në sinqeritetin “autentik”, ose – sinqeritetin që është disi i pandërmjetësuar dhe “natyror.” Qëndrimi im është se sinqeriteti është i mundur brenda një kornize të caktuar, nën një grup të caktuar artificial të rrethanave të krijuara me anë të veprave artistike. Personazhi Pi në Life of Pi nuk është i sinqertë në terma letrarë (në fakt, ai është rrenc). Por, duke pasur parasysh rrethanat në të cilat ishte, është i sinqertë, dhe kushdo që e lexon librin ose shikon filmin këtë e kupton intuitivisht. Kjo është diçka që i shpëtoi Groysit – si të gjithë postmodernët tjerë, ai vetëm dëshiron të ketë fjalën e fundit, ironike për çdo gjë. Performatizmi nuk e lë jashtë atë ironi krejtësisht, por ai ofron një hapësirë të lirë, ku ju mund të përjetoni gjëra të tilla si sinqeriteti, dashuria, transhendenca etj., me disa kushte të caktuara të parashikuara nga arti.
Si e shpjegoni pikëpamjen tuaj që në performatizëm mediumi është më shumë lajmëtar sesa lajm?
Raoul ESHELMAN: E kam thënë këtë ide shumë kohë më parë dhe vërtet kurrë s’e kam zhvilluar më tutje. Por mendoj se ajo çfarë kam dashur të them është se veprat performatiste krijojnë përshtypje se është një autor pas çdo vepre dhe se pas çdo gjëje mediat janë të përdorshme; kapja e autorialitetit është më e rëndësishme se media ose mesazhi. Mendoj se kjo është arsyeja pse nuk jam aq shumë i interesuar në analizimin se si mediat na ndikojnë pas përfundimit të postmodernizmit- ky është projekti i mikut tim Alan Kirby, i cili e quan atë “dixhimodernizëm”(digimodernism).
Ju keni folur për subjektin budalla, naiv, trullan dhe të padjallëzuar në filmat e Jean-Pierre Jeunet, Sam Mendes, Lars von Trier, i cili është, ndoshta, “provoca(u)tore” më i madh kinematografik. Pse arti i sotëm është kaq i fokusuar në seksualitet dhe në idiotësinë e subjektit?
Raoul ESHELMAN: Postmodernizmi, i cili ishte një produkt i kthesës së 1960-ës, gjithmonë është fokusuar në seks, kështu që nuk është në të vërtetë diçka e re. Ju mund të thoni se mënyra e trajtimit të seksualitetit ka ndryshuar. Nëse unë jam i saktë, seksualiteti është duke u portretizuar si trupor e jo si konstrukt social (gjinor). Unë vetë nuk kam shkruar shumë për këtë, por një kandidat imi i doktoratës, Yuan Xue, sapo ka përfunduar disertacionin në gjuhën gjermane se si seksi është ndërtuar në veprat performatiste dhe unë shpresoj që disa fragmente do të jenë në dispozicion së shpejti të përkthyera. Lidhur me idiotësinë, unë do të doja të theksoja se heronjtë dhe heroinat performatiste nuk janë gjithmonë mendjelehtë. Kemi edhe heronj “gjeni” me kufizime të mëdha, si neurokirurgu në romanin E shtuna të McEwan-it ose – matematikanin nobelist në filmin A Beautiful Mind. Por mendjelehtësia funksionon edhe si një reagim strategjik ndaj postmodernizmit, sepse nuk mund të argumentohet me të – ajo thjesht është aty dhe nuk e kupton ironinë ndaj saj. Arketipi i heroit/heroinës performatiste është autist, pra, dikush që është i zgjuar dhe budalla në të njëjtën kohë dhe që krijon një lloj plani të çuditshëm që ne të identifikohemi me të. Performatizmi nuk e përkrahë idiotësinë për hir të idiotësisë!
A është performatizmi ritkthim i epokës së fallusit, ose rikthim i artit dionisian, i çliruar nga morali?
Raoul ESHELMAN: Nëse performatizmi është diçka, atëherë ai është apollonian (unë jam duke shkruar për këtë një përmbledhje esesh mbi klasicizmin). Përcaktimi karakteristik i veprave performatiste të artit është se ato janë të kufizuara ose të kufizuara nga korniza artistike, dhe kjo është vërtet shumë apolloniane. Me “rikthimin e fallusit” unë nuk kam menduar që jemi për orgjitë e egra dionisiane. Ajo që kam dashur të them është se ne mund të presim të shohim forma simbolike të lidhjeve të forta me trupin e njeriut (sidomos organe gjenitale), në vend të gjinisë së konstruktuar në mënyrë shoqërore. Kjo do të thotë se ka forma simbolike mashkullore dhe vaginale që mund të përvetësohen nga të dy gjinitë për të arritur një formë të transhendencës seksuale ose emocionale. Yuan Xue, të cilin e përmenda më parë, sugjeron se në veprat performatiste, trupat shfaqen si shenja të unifikuara që veprojnë si sipërfaqe ideale e projektimit për karaktere të ndryshme. Ky nocion i unitetit-përmes-projektimit është tepër apollonian, po ashtu.
Në performatizëm, arti nuk ka qëllim të thyejë tabu, ose të jetë disident; ai synon thjesht të rrëfejë, shpesh nga një perspektivë idiote, historinë individuale në kontekstin social dhe historik. A është zëvendësuar parodia e metarrëfimeve nga diçka tjetër, tërësisht personale dhe intime?
Raoul ESHELMAN: Pyetje me vend! Unë nuk po e përdorë termin “krejtësisht personale dhe intime”. Kjo tingëllon shumë si një lloj neoromantizmi, apo atë që gjermanët e quajnë “neue Innerlichkeit,” diçka e re, e privilegjuar e jetës së brendshme. Kjo do të nënkuptonte se subjektet tani kanë një shkallë të lartë të autonomisë dhe një hapësirë personale të tyre. Unë nuk e besoj këtë. Mendoj se ajo që po ndodh, megjithatë, është se subjektet tani po hyjnë në atë që Peter Sloterdijk e quan “intimiteti bipolar” me të tjerët. Me këtë ai do të thotë se skenat apo kornizat (ai thotë “sferat”) inkurajojnë individët për të kapërcyer izolimin e tyre dhe për të arritur një ndjenjë të besimit ndaj një personi tjetër. Rrëfimet performatiste kanë tendencë të përqendrohen në zhvillimin e këtyre marrëdhënieve bipolare, të cilat janë të dyja mbi-individuale dhe nën-kolektive. Rrëfimet performatiste nuk janë të mëdha më, por ato nuk janë as kthim te individualizmi romantik.
Performatizmi ka historinë e një perspektive idiote ndryshe nga narratori erudit i postmodernizmit. Kështu që, mund të themi se lindja e “idiotësisë” është vdekje e “erudicionit”?
Raoul ESHELMAN: Që nga Erazmi i Roterdamit, idiotësia është përdorur si një mjet për të minuar diturinë dhe urtësinë. Kthimi performatist i idiotit me siguri nuk do t’i japë fund diturisë, unë mendoj se ka për qëllim vetëm destabilizimin e mençurisë ironike të njerëzve eruditë (të cilët janë shumë shpesh postmodernistë).
Duke analizuar “Lola rennt”, “Our America” etj., ju keni thënë se performatizmi nxit autoterapinë. Kjo krijon lidhjen mes performatizmit dhe psikanalizës?
Raoul ESHELMAN: Sigurisht jo me llojin (Lacanian) të psikanalizës që dominon shkrimin akademik sot. Ka paralele të caktuara strukturore midis performatizmit dhe psikanalizës së Jungut, e cila është e bazuar në arketipe fikse (anima/animus, diçka e këtij lloji) që Jungu thotë se janë universale dhe realizohen nëpërmjet individualizmit. Në performatizëm, arketipat “notojnë”, ata lindin pak a shumë në mënyrë spontane në kontekste artistike dhe nuk kanë asnjë status të caktuar më parë. Në një artikull që do të shfaqet së shpejti në një përmbledhje esesh mbi planetaritetin, këto struktura i kam quajtur “arketipologji”. Por në përgjithësi, nuk jam shumë i interesuar për psikanalizën, e cila në akademitë e sotme është përdorur për të fuqizuar analistët në vend se të ofrojë ndonjë lloj të ndihmave terapeutike.
Sot, kur ka më shumë se dy dekada që ekziston, është pranuar performatizmi si term teorik, apo si koncept estetik?
Raoul ESHELMAN: Performatizmi nuk është pranuar univerzalisht si term, por ai tani të paktën është duke u njohur dhe përmendet në diskutimet e kulturës bashkëkohore. Problemi tani është se ende nuk ka një diskurs akademik pas postmodernizmit në mënyrën që ka ligjërimi mbi, të themi, post-kolonializmin apo gjininë. Me fjalë të tjera, nuk ka konsensus në zhvillimet akademike se fenomeni i pas postmodernizmit së paku ekziston. Tani për tani, ato janë kryesisht shkrime individuale të shpërndara (kryesisht nga të rinj, më së shumti nga ata që janë duke filluar karrierën e tyre) që flasin për këtë temë. Do të duhet ndoshta njëfarë kohe para se të pranohet ideja se jemi në një paradigmë krejtësisht të re kulturore.
Për fund, çfarë jeni duke shkruar tani?
Raoul ESHELMAN: Ju me pyetjet tuaja tashmë i prekët shumicën e interesimeve të mia aktuale. Gjëja që më intereson tani është autorialiteti dhe se si punon ai si parim. Po ashtu më intereson arketipologjia, se cilat janë format e lira-lundruese simbolike dhe kategoritë që tani e kanë formësuar kulturën në një mënyrë pozitive. Shpresoj të botoj një libër tjetër brenda pak vjetësh, nëse obligimet e mësimdhënies më japin kohën e mjaftueshme për të shkruar!
(Botuar në numrin 14 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Raoul Eshelman, një nga teoricienët më me ndikim në epokën pas postmodernizmit, është sllavist gjermano-amerikan i cili ka shkruar gjerësisht mbi problemet e historisë letrare dhe mbi postmodernizmin. Ka doktoruar për letërsi sllave në Universitetin e Konstancës dhe ka specializuar në Universitetin e Hamburgut. Është autor i tre librave: Gumilevi dhe modernizmi neoklasik (1993), Postmodernizmi i hershëm sovjetik (1997) dhe Performatizmi, ose fundi i postmodernizmit (2008), si dhe i shumë artikujve mbi modernizmin dhe postmodernizmin rus dhe çek. Aktualisht është profesor i Letërsisë krahasuese në Universitetin Ludwig-Maximilian në München.
