Intervistoi Ag Apolloni
Do të doja t’ia fillonim duke ju pyetur për familjen tuaj, sepse janë të dukshme rëndësia dhe ndikimi i saj në librat tuaj, veçanërisht te “Thomas and Beulah”.
RITA DOVE: Jam rritur në një familje afro-amerikane të gjeneratës së parë të klasës së mesme në Akron, Ohajo, e cila është në pjesën veriore Midwestern të Shteteve të Bashkuara. Ohajo kufizohet me Kanadanë, dhe qyteti im ishte i njohur si “Kryeqyteti botëror i gomës”, sepse të gjitha fabrikat e mëdha të gomave ishin vendosur aty. Familja ime erdhi nga Jugu – kështu pra, prindërit e nënës sime erdhën nga Uashington DC dhe Tenesi, dhe familja e babait tim emigroi nga Gjeorgjia rurale; babai im ishte dy vjeç kur prindërit e tij erdhën në Ohajo, në vitin 1923. Pra, edhe pse unë u rrita si një fëmijë Midwestern, ka pasur një rrymë të fortë të trashëgimisë jugore që e madhëronte familjen. Gjyshërit nga nëna ishin frymëzim për Thomas and Beulah. Gjyshi im erdhi në veri, kur ishte i ri, duke i ikur një incidenti të tipit Jim Crow në qytetin e tij Tenesi. Ai kishte formuar një duo muzikore me një mik i cili vdiq në varkën që i mori ata nga Misisipi në Ohajo. Si fëmijë, unë kam qenë e pavetëdijshme për të kaluarën e gjyshit tim dhe në të vërtetë kurrë nuk kam menduar për të gjë tjetër përveçse si gjysh –kështu që, pas vdekjes së tij, kur gjyshja ime nisi të më tregojë historitë për aventurat e rinisë së tij, si një formë e mbajtjes ngrohtë të kujtimit për të, isha pushtuar nga i riu që kishte qenë një i huaj për mua. Vite më vonë, kur nisa të shkruaj Thomas and Beulah, këto poezi u bënë një mënyrë e njohjes së të riut Thomas, për ta kuptuar gjyshin që kisha dashur.
A e kishit prej kur ishit fëmijë dëshirën për t’u bërë poete dhe cila është historia e poezisë suaj të parë?
RITA DOVE: Unë nuk kisha modele për një jetë artistike, pra ideja për t’u bërë poete thjesht nuk shfaqej në ekranin e radarit tim. Por, që nga momenti kur mund t’i deshifroja shkarravinat nëpër faqe, u bëra lexuese e zellshme; dhe më vonë, kur nuk mund të gjeja nëpër libra personazhe që më ngjasonin mua, u detyrova t’i krijoja vetë ato. Mbaj mend që ndërkohë që po mbaroja një histori në një revistë fantastiko-shkencore e mora lapsin për të vazhduar aventurën, me një vajzë të vogël zezake që mbushte këpucët e heroit. Leximi për mua ishte një univers gjithnjë e më shumë në zgjerim; por kur humbja në ndonjë paragraf apo pasazh për shkak të tingullit që shkaktonin fjalët dhe ritmi i frazave thurej me sa më shumë magji si një komplot, e dija që doja ta bëja atë, gjithashtu – që do të thoshte të shkruaja poezi. Çdo herë kur vinin pushimet e verës, vëllai dhe unë nisnim një gazetë të vogël lagjeje, dhe çdo verë unë do ta lë dhe do ta nis revistën time, zakonisht e quajtur “Poet’s Delight”, ose diçka e tillë. Shkrimi ishte lojë, gëzim dhe eksitim, por unë gjithashtu besoja se ishte e gjitha ajo që ishte – diçka e bërë për argëtim, një qejf fëmije – dhe kur u rrita, m’u desh të largoja lojërat e fëmijërisë dhe të sillesha si e rritur. Nuk kam provuar në mënyrë aktive që të bëhem poete – domethënë, të shkruaj e të rishkruaj dhe të përpiqem t’i publikoj – deri sa isha në kolegj. Pas kësaj, ajo u bë çështje përpjekjeje për të kuptuar se cila është rruga për të fituar jetesën, në mënyrë që të mund të shkruaj – me fjalë të tjera, të gjej një punë për të mbështetur pasionin tim.
Për shumë shkrimtarë fëmijëria është si një parajsë e humbur. A është e tillë edhe për ju?
RITA DOVE: Unë kam qenë një fëmijë dhimbshmërisht i turpshëm dhe ngacmohesha në shkollë se isha e zgjuar dhe e zezë dhe jo shumë tërheqëse, pra, fëmijëria nuk ishte e gjitha një parajsë. Akoma kënaqësia e zbulimit – mënyra se si prizmi mund të thyejë dritën në ylberë, megjithëse të përziesh pigmentet e ylberit në faqe do ta kthejë fletën në të zezë, ose si mund të ndihem plotësisht lumturisht vetëm për një pasdite, duke shikuar retë që vallëzojnë përgjatë qiellit – kjo është një lloj parajse në të cilën nuk mund të futesh kurrë më.
Cila është rutina juaj e të shkruarit?
RITA DOVE: Unë punoj me shumë copëza, nga shumë poezi të ndryshme, për një kohë të gjatë, para se çdo gjë të jetë koherente. Ndoshta ia nis me një rresht, të cilin instiktivisht e di që i përket mesit të një poezie, pra, do ta shkruaj atë poshtë, në mes të faqes. Rreshtat e tjerë mund të mblidhen rreth atij të parit; ose mund ta kaloj fillimin dhe të shkruaj deri kur të ngec, pikë në të cilën unë do t’i kthehem, një tjetër përmbledhjeje fragmentesh dhe të punoj në to deri kur të arrij në një qorrsokak, e kështu me radhë. Procesi është si të ndërtosh një puzzle; në kohë – ditë, javë, muaj – do të dalë një projekt i realizueshëm i një poezie, dhe pastaj një tjetër, edhe një tjetër. Çdo projekt është i prerë në fragmentet e tij dhe i ruajtur në një folder me ngjyrë; kështu pra, në vend që të organizoj një poezi duke nisur nga titulli, i cili mund të ndryshojë, ose nga tema, e cila mund ta kufizojë imagjinatën – unë e nis çdo ditë shkrimin duke zgjedhur një folder sipas ngjyrës së tij. Duke ndjekur instiktet e mia. Pastaj fillon lustrimi, i cili mund të zgjasë me muaj. Është një proces demoralizues, por unë e kam gjetur mënyrën më të mirë për t’i kultivuar lidhjet e subkoshiencës; edhe nëse e gjej veten duke shkruar për një kohë të gjatë përmes një periudhe harrese, zakonisht arrij të përfundoj tri ose katër poezi në hapësirën e pak ditëve.
Prej nga vjen frymëzimi juaj?
RITA DOVE: Prej kudo. Prej gjithçkaje. Kurrë nuk e di se çka do ta ndezë shkëndijën. Edhe pas kaq vitesh si poete, ende e gjej veten të mrekulluar nga bota – pjerrësia e dritës së diellit përmes një dege me borë ngarkuar, kërcitja e lëvoreve të thata nën këmbë, guximi i plotë i një fëmije për të eksploruar për herë të parë ambientin që e rrethon, gjërat që njerëzit bëjnë për dhe ndaj njëri-tjetrit.
Sa e rëndësishme është imagjinata në poezinë tuaj?
RITA DOVE: Tërësisht, plotësisht e rëndësishme. Por, e tillë është gjuha, dhe e tillë është edhe heshtja prapa gjuhës.
Si e përfshini kujtesën emocionale në poezinë tuaj?
RITA DOVE: Kjo është pyetje e vështirë – ju mund të më pyesni edhe si e gjej inspirimin për poezitë e mia! Si shumë aspekte të procesit kreativ, është një mister që nuk guxoj të përpiqem për ta shpjeguar shumë kujdesshëm. Përfshirja e kujtesës emocionale nxitet nga veprimi për të gjetur fjalë për të shprehur të pashprehurën, çka do të thotë të kërkosh fjalë që jo vetëm e zgjojnë imagjinatën, por që e përçojnë muzikën – ritmet – gjenerohet një eksperiencë. Si fillim unë shkruaj kujtesën aktuale përmes detajeve – jo gjithmonë faktet, por më shumë detajet e ëndërruara. Ky rivizitim hap rrugë emocionale të cilat unë i ndjek si Liza në botën e çudirave – verbërisht, me guxim – deri kur poezia më jep përgjigjen e saj.
Njëherë keni thënë: “edhe një gjethe që bie nga pema është një histori goxha dramatike… për gjethen”. A është mënyra se si e ndjeni dhimbjen e të tjerëve ajo që ju ka bërë poete?
RITA DOVE: A është? Nuk e di. Kjo është thjesht mënyra se si jam gatuar. A e ndjen çdo artist vuajtjen e të tjerëve? Unë besoj se çdo qenie njerëzore ka një kapacitet natyral për ta ndjerë dhimbjen e të tjerëve, por është artisti ai që e gjen mënyrën për ta artikuluar atë ndjeshmëri. Kjo lloj lidhjeje është një nga gurët provë të gjithë artit; por unë nuk dua të sugjeroj që ajo ndjeshmëri vetëm për anën e dhimbshme të jetës, më ka bërë poete. Le të themi që ajo ndjeshmëri për gjendjen njerëzore – gëzimet, ashtu si hidhërimet – të lidhura me kuptimin e eksperiencës dhe emocioneve të një tjetër personi përmes fjalës së shkruar, është ajo që unë e gjej të parezistueshme në poezi. Akoma cilësia nuk është e kufizuar në poezi – mendo për Requiemin e Moxartit, ose për Guernican e Pikasos, që mund ta mbushë secilin nga ne, me terror dhe dhimbje pavarësisht gjuhës apo kombësisë.
Kuptimi juaj për historinë dhe rezonanca filozofike ishte shfaqur në “Shtëpia e verdhë atje në cep”. Dhe është e lehtë të kuptosh se ky libër i parë është preambula e të gjithë librave tuaj. Por, çka nënkupton libri i parë për ju?
RITA DOVE: Faktikisht, sapo kam qenë duke përgatitur dorëshkrimin për librin tim të radhës, Përmbledhje poezish 1974 – 2004, pra kam pasur eksperiencën e çuditshme për ta lexuar këtë libër të parë sërish. Ju keni të drejtë, pasi nga ky këndvështrim, është e lehtë ta shikosh “Shtëpia e verdhë atje në cep” si një preambul të gjithë punëve të mia të mëvonshme – ose më mirë, një kërkim për motorin prapa dëshirës sime si artiste. Pjesa më e madhe e gjuhës surrealiste që gjendet në këto poezi është një refleksion i dështimit tim, që nuk kam qenë e aftë për të gjetur fjalët e duhura për atë që ndjej.
Sa të rëndësishme janë eksperienca dhe leximet, për të shkruar një poezi?
RITA DOVE: Afera ime e dashurisë me poezinë filloi me leximin: kur si vajzë e re lexoja Shekspirin, isha e habitur nga gjithë botët ku mund të jetoja thjesht nga hapja e një libri, pa e braktisur kurrë karrigen time. Doja t’i eksploroja këto botë; pastaj dëshiroja të ndalesha brenda botëve që i kisha krijuar vetë. Eksperienca mund të jetë një impuls për poezinë, por nuk ka nevojë të kesh pasur eksperienca vetë. Në lidhje me një incident nga brenda jashtë – duke zaptuar botën e tij – është një mënyrë shkrimi për diçka tjetër që nuk e ke përjetuar personalisht. Thelbësore është t’i kushtosh rëndësi shkëndijës që ndaloi në gjurmët e mia në vendin e parë – një frazë e dëgjuar, një zog që fluturon sërish për në folenë e tij, një hije e veçantë dhe shndritëse e të verdhës – dhe pastaj ndjek atë impuls. Është një mënyrë për të gjetur subkoshiencën duke përdorur mjetet e zanatit tim, të cilat janë gjuha, muzika, imazhet. Muzika është një element shumë i rëndësishëm për mua. Kur jam duke e rregulluar një poezi, unë i dëgjoj rreshtat në kokën time, pak a shumë si ta lexosh një poezi me zë të lartë. Komponenti dëgjues është qenësor, sepse një poezi duhet të përdorë çdo burim që ka në dispozicion në mënyrë që ta rrëmbejë lexuesin, dhe të përfshijë orkestrimin e shumë frymëmarrjeve që bën lexuesi ndërkohë që lexon poezinë. Ndërthuret zëri me domethënien, kuptimi i fjalëve me shenjat melodike, historia e treguar me ritmin e frymëmarrjes dhe frymënxjerrjes – dhe poezia do të jetë më bindëse, sepse ajo e ka drejtuar në të njëjtën anë trupin e lexuesit, me ndërgjegjen e poetit.
“Në autobus me Rosa Parks” është një libër interesant me karaktere të gjalla, refleksione të thella dhe emocione të forta rreth sistemit politik shtypës gjatë lëvizjes për të Drejtat Civile? Sa e rëndësishme ishte Rosa Parks për ju dhe si e krijuat këtë imazh panoramik të historisë bashkëkohore amerikane në vargje?
RITA DOVE: Isha tre vjeç kur Rosa Parks refuzoi të ngrihet nga karrigia e saj në një autobus publik në Montgomery, Alabama; pra, për mua, ajo më shumë ka ekzistuar si një ikonë, një figurë e nderuar që shkëlqente vetëm përtej realitetit. Dhe si një hero i veçantë! Ajo ishte grua, ishte e vogël; dukej si personi më i ëmbël në botë. Nuk kam mundur të filloj ta imagjinoj sasinë e forcës, të mirësisë nën stresin që ajo kishte grumbulluar për të mos bërë asgjë – pra, të mos ngrihej nga karrigia kur e urdhëruan të bënte kështu. Kurajo e tillë përballë një urrejtjeje të tillë të pazbërthyeshme – si mundi ajo ta bënte këtë? Duke u rritur, e kam parë veten të realizoj gjëra që kurrë nuk ma ka marrë mendja se mund t’i bëj – të flas para mijëra njerëzve për poezinë, të mbaj konferenca për shtyp si Poete Laureate e Shteteve të Bashkuara – dhe fillova të kuptoj se nganjëherë të jesh në vendin e duhur, në kohën e duhur të bën ty personin e duhur; dhe ti e gjen veten duke bërë gjënë e duhur, gjënë e guximshme dhe të vështirë, sepse ti nuk mund ta imagjinosh veten tek largohesh nga gjithçka në të cilën ke besuar. Kjo është mënyra se si Rosa Parks u bë aq njerëzore për mua; ishte kjo anë njerëzore e luftës për të drejtat civile për të cilën doja të shkruaja. Si një afrikano-amerikane unë kam një lidhje intime me pjesën tjetër të botës; është një mënyrë e nevojshme për ta parë realitetin, të jesh në gjendje ta drejtosh një biznes në botën natyrale duke qenë në gjendje ta shohësh veten si “Tjetër”. Historia është personale për mua. E kam kaluar ditëlindjen time të njëmbëdhjetë duke qëndruar para një televizori bardhë e zi në shtëpinë e kushërinjve të mi në Uashington D. C., duke kërkuar për babanë tim mes imazheve të turbullta të turmës së grumbulluar tek Memoriali Linkoln. Ishte 28 gusht 1963, dita e “Marshimit në Uashington”; isha krenare, e frikësuar dhe pakëz e irrituar që duhet ta ndaja ditëlindjen time me fjalimin e Martin Luter Kingut të Ri, “Unë e kam një ëndërr”! Nuk e kam humbur kurrë atë ndjenjën e mprehtë të lidhjes mes personales dhe botës, elementet që përbëjnë nocionet tona të historisë dhe si njerëzit arrijnë të kuptojnë në këtë rrëfim.
Në poezitë tuaja vazhdimisht keni tentuar ta fusni narrativen brenda poezisë lirike. A mund të na thoni se si keni mundur t’i bashkoni ato që modernizmi i ndau?
RITA DOVE: Modernizmi u farkëtua gjatë një periudhe kur bota u duk se do të shembej – “qendra nuk do të mbajë,” shkroi Ezra Pound – sepse rritja e qyteteve i grisi strukturat familjare në copa edhe kur luftërat i shqyen kombet veç e veç. Ndarja e narratives dhe lirikes ishte pak a shumë një protestë kundër romantizmit, i cili përdori joshjen e komplotit për të nxjerrë në pah deklaratat e tij emotive, ashtu siç ishte një tentativë për të shkundur shkrimtarët dhe lexuesit nga një kënaqësi që e bartnin nga pranimi i vetëkënaqur i formave tradicionale; kadencat qetësuese të strofave rimuese, për shembull. Por bota rrotullohet, dhe nxitja e Ezra Poundit për ta “Bërë atë të re!” duhet të përfshinte edhe fusnotën “Përsërit sipas nevojës.” Me fjalë të tjera, e reja bëhet e vjetër, dhe atë që bëri për të na frikësuar ne jashtë vetëkënaqësisë, bëhet me kohë Vetëkënaqësi e re. Na është bërë zakon të shohim zymtë, poezi të shkurtra lirike që përshkruajnë një moment të shkurtër; këto lirika nuk kanë qëllim të shpjegojnë ambientin e tyre, ose të mbrojnë shpërthimet e tyre. Duke insistuar që të kenë një licencë për të qenë të ndjeshme, ato poezi mund të bëhen vetëtoleruese, të errëta dhe sentimentale. Poezia narrative gradualisht zbriti në kampet e Anekdotës dhe Humorit, dhe pastaj përgjithësisht e shpërfillur, e parë me nënçmim sikur mos të ishte aspak Poezi Reale. Aspektet më të mira të Robert Frostit – dhurata e tij për të na dhënë ritme të përditshme, personazhet e tij, nëntitujt të ndërthurur me veprim dhe me emocione të pashprehura – ishin të grupuara në rubrikën “Rustic Interlude”. Por narrativa dhe lirika janë vërtet dy anë të të njëjtës monedhë. Në një poezi narrative, historia tregohet në sipërfaqe, megjithëse gjendjet emocionale të atyre që janë përfshirë pulsojnë nën gjithë të folurën dhe veprimin. Në një poezi lirike një moment është ngrirë në kohë, dhe folësi parashikon detajet e rrethanave të tij brenda këtij pezullimi – kjo duket shumë e drejtpërdrejtë dhe intime, por nëse ne lexojmë me kujdes, mund ta ndjejmë presionin e kohës në atë flluskë poetike; vjen një pikë kur lexuesi duhet të dalë nga sfera sharmante dhe ta fusë sërish jetën e zakonshme.
Në “Mother Love” ju keni përdorur mitin e Persefonës si një aluzion i bashkëkohores, duke e bërë kështu mitin si diçka të zakonshëm. A mendoni se ferri i botës së nëndheshme është i njëjtë me ferrin e botës sonë?
RITA DOVE: Ferri i botës sonë është shumë më i keq se ai i botës së nëndheshme greke! Në mitologjinë greke, Hadi është vend i errësirës së vazhdueshme dhe i dhimbjes; vuajtja është konstante dhe e parashikueshme dhe ti e di pse je aty. Në botën tonë, ne kurrë nuk e dimë se ku do të shpërthejë dhuna, dhimbja dhe vuajtjet e ardhshme. Kjo paparashikueshmëri është e lidhur me një ndjenjë të thellë të pafuqisë, tërbim që nuk ka ku të shkojë, sepse kaq shumë dhimbje është e pajustifikueshme dhe e pamerituar. Do të thoja që kjo e bën ferrin tonë pak më shumë tmerrues.
Pasi lexon “Persefona në ferr” është e dukshme se ritmi i poezive tuaja derivon nga eksperienca juaj me kërcimin, këndimin dhe luajtjen e violonçelit. A mund të na përshkruani lidhjen mes jush dhe muzikës, dhe gjithashtu mes muzikës dhe poezisë?
RITA DOVE: Kam nisur të luaj në violonçel kur isha dhjetë vjeç; muzika e të gjitha llojeve, nga bluzi te klasikja, formoi përforcuesin sonor të fëmijërisë sime dhe jo vetëm. Mësova ta vlerësoj muzikën nga jashtë brenda – përmes dëgjimit – por gjithashtu edhe nga brenda jashtë, duke e krijuar atë si performuese. Lidhja ime me muzikën është shumë e fortë dhe nëse nuk do të isha bërë poete, jam e sigurt që do të isha bërë një violonçeliste profesioniste. Unë besoj se një poezi duhet të këndojë; ajo duhet të notojë në muzikën e asaj çka thotë.
“American Smooth” është i mbushur me ritmin e kërcimit, atmosferë xhaz dhe tituj të tjerë muzikorë: Foxtrot, Lullaby, Soprano, Bolero, Samba, Rhumba, Blues etj. A ishte muzika shtysa e parë për ta shkruar këtë libër?
RITA DOVE: Jo, ishte e rrufeshme! Bash fjalë për fjalë goditje rrufeje te shtëpia jonë në 1998, gjatë një stuhie shiu. Shtëpia mori flakë dhe u dogj. Dy javë më vonë, të mbuluar me hi unë dhe burri im sorollateshim me rroba të marra borxh, duke mbledhur gjëra nga mbeturinat dhe fqinjët tanë vendosën të bënin diçka speciale për ne. Pra, atë fundjavë ata na ftuan në një darkë kërcimi me rroba kat dhe na thanë: “Është formale, kështu që shkoni dhe blini diçka të madhe.” Mjaftueshëm çmenduri që veshja e parë që kemi blerë pas fatkeqësisë ishte formale – një fustan mbrëmjeje, një smoking. Ishte një ndjenjë e mrekullueshme, të blesh një fustan në mes gjithë atij mjerimi. Fqinjët tanë na kishin dhënë pa dashje dhuratën më të madhe nga të gjitha – dhuratën e bukurisë dhe të hijeshisë. Pra, ne shkuam në ballo. Si u ulëm, duke shikuar çiftet që kërcenin vals nëpër parket, u shpreha: “Gjithmonë kam dashur të mësoj të kërcej në këtë mënyrë” – dhe para se ne ta kuptonim, e gjithë lagjja kishin nënshkruar një leksion hyrës falas tek shkolla lokale e kërcimit. Pra, ne ia nisëm të merrnim mësime vallëzimi. Nuk mendoja për shkrimin; po mësoja si të jetoja – pa poezi, pa mendime rreth poezisë, vetëm me kërcim. Dhe pastaj, kur më së paku e prisja, një poezi – rreth kërcimit, e titulluar “Fokstroti i të premteve” – rrëshqiti jashtë. Nisa të shkruaj sërish. Në fund të fundit, poezia është tashmë një lloj vallëzimi: loja e modeleve të ligjërimit bashkëkohor kundër bass-line të pentametrit jambik shekspirian i jep gjuhës angleze një lloj sinkope, një ritëm nën melodi.
Ashtu si balerini që është i kufizuar nga graviteti dhe aftësitë e trupit, shprehja poetike është përmbajtur vazhdimisht nga dimensionet e faqes, kapaciteti i mushkërive, dhe vetë arkitektura e gjuhës. Salla e vallëzimit më ndihmoi të kuptoj se poezia ka një komponent fizik – që gjatësia e një vije, për shembull, ndikon se sa ngadalë apo shpejt merr frymë lexuesi.
“Sonata Mulattica” i referohet “Sonatës së Krojcerit” të Beethovenit, e cila fillimisht i është dedikuar një violinisti zezak, George Bridgetower. Ajo është si një roman në vargje. Ka temë muzikore dhe formë; gjithashtu është poemë, roman dhe dramë. Si e keni shkruar atë dhe sa kohë keni shpenzuar për ta shkruar?
RITA DOVE: “Sonata Mulattica” më ka marrë rreth pesë vjet për ta shkruar. Nëse do ta dija paraprakisht se sa kohë do të më merrte përmbyllja e një vizioni, ndoshta nuk do ta kisha guximin për ta çuar përpara. Ishte e tillë, unë tashmë e kisha shkruar veten thellë në territorin e librit para se ta kuptoja se sa i madh do të bëhej. Ka nisur në një mënyrë shumë të çiltër: një natë unë dhe burri im po shikonim Immortal Beloved, një film për Bethovenin, ku George Bridgetower bënte një shfaqje Cameo. Kureshtja ime u ndez: Kush ishte ky njeri me ngjyrë që ecte nëpër Europën e shekullit të tetëmbëdhjetë me një violinë nën sqetull? Pra, gugllirata për të, dhe kjo më solli hetimet e mia të para për jetën e tij. Në këtë pikë, unë nuk kisha si qëllim të shkruaja ndonjë libër; unë vetëm doja të kërkoja për të kuptuar se si ishte jeta e një personi të zi në Europë në atë kohë dhe shkrimi u bë një mjet për të eksploruar gjendjen e tij shpirtërore. Shumë shpesh e gjej veten duke shkruar poezi në mënyrë që të bisedoj me personazhet, dhe ky rast nuk ishte ndryshe. Fillova shkrimin, kryesisht fragmente; dhe meqë unë jam rritur duke e njohur botën që e kishte formuar atë, kuptova në fakt se ajo që duhet të bëja ishte të portretizoja një kozmologji të tërë, më shumë se sa një moment të shkurtër nën reflektorët e historisë. Ky njeri dhe bota e tij ishin shumë më komplekse për t’u hulumtuar; më është dashur të angazhohem plotësisht në këtë detyrë.
Rutina ime nuk ishte shumë shkencore, edhe pse ka funksionuar për mua: së pari, unë do të bëja kërkime, duke ndjekur tangjente interesante ashtu siç më shfaqeshin, pa u përpjekur t’i rendis gjërat kronologjikisht. Pastaj doja t’i ktheja në poezi, duke shkruar pa i parë kërkimet, për një periudhë gati tremujore; pastaj kthehesha te kërkimet, e kështu me radhë. I kam ruajtur të gjitha kërkimet – duke kontrolluar deri në gjashtë muajt e fundit, dhe vetëm në tre muajt e fundit më në fund i kam bashkuar në një afat kohor dhe kam gozhduar një hartë në mur, në mënyrë që të ndjek udhëtimin e çdo karakteri. Unë nuk i shkruaj poezitë me radhë; në fakt, një nga poezitë e Beethovenit (“Pranvera e Vjenës”) ishte e para që u përfundua. Kisha nevojë t’i mishëroja kërkimet; të bëhesha familjare me botën e tij, sikur unë jetoja në të, më shumë se sa t’i referohesha asaj. Nuk mund ta shpjegoj mirë; gjithçka dukej tepër magjepsëse. Isha në bashkëbisedim të thellë me të gjithë personazhet e tij – Haydni krenar dhe Bethoveni i përhumbur, i talentuari Bridgetower dhe babai i tij karizmatik, mësuesja llafazane e garderobës dhe Princi barkmadh i Uellsit.
Të gjithë poetët e njohin ankthin e ndikimit. Si e shihni ju këtë ankth në procesin e të shkruarit?
RITA DOVE: Shqetësimi im i vazhdueshëm është se unë nuk dua ta kuptoj kur kam qenë e ndikuar; jam e tmerruar nëse pavetëdijshëm do të vjedh një frazë, apo përsëritjen e një ritmi nga një poet tjetër. Meqë unë jam muzikore, prirem ta perceptoj dhe ta organizoj botën në kuptimin e ritmit dhe të tingujve, sfumatura të kuptimit që dalin përmes ngjyresës së butë të shqiptimit – dhe atë lloj të mimikës muzikore është më e vështirë për ta zbuluar.
Si poete dhe si ligjëruese e poezisë, si e shihni lidhjen e ligjërimit të poezisë me shkrimin e poezisë?
RITA DOVE: Të ligjërosh poezinë është poli i kundërt i shkrimit të poezisë. Shkruhet në vetmi, por ligjërohet në një situatë sociale; kur krijon një poezi, shkrimtari jeton në heshtje brenda kokës së tij, ndërsa ligjërimi kërkon të flasësh, të shpjegosh para një publiku. Përdoret një pjesë e veçantë e trurit për të ligjëruar, prej kur dikush merr detyrën e artikulimit të procesit misterioz të krijimit. Një pjesë e madhe e ligjëratave të mia përfshijnë reduktimin e frikës së studentit-poet – në fund të fundit, ai lufton për të shprehur me fjalë atë që në thelb është e pashprehshme. Matricat tona emocionale janë në një vërshim konstant, duke u zhvendosur për të rregulluar takimet tona në planin fizik të ekzistencës, dhe përkthimi i këtyre copave, ndryshimi në fjalë në një fletë, është një detyrë e vështirë. Pra, përpiqem ta kthej vëmendjen e studentëve të mi te mjetet e zanatit. Shumica e njerëzve janë të gatshëm të pranojnë që një piktor duhet ta njohë veten me pikturat dhe telajot që ka në zotërim; ai duhet ta dijë se për çfarë është më e mirë secila brushë si dhe t’i kuptojë rregullat e perspektivës dhe muskulaturën e trupit njerëzor. Instrumentet që ka në dispozicion poeti janë gramatika, fjalori dhe sintaksa; për rrjedhojë, poeti i ri duhet të ndërtojë fjalorin, të zhvillojë aftësinë e mprehtë të vëzhgimit dhe të studiojë gramatikën. Shenjat e pikësimit mund të përdoren për të orkestruar ritmin e meditimit; sintaksa është muskulatura e frazës, se si vjen e shpërndarë përmes faqes bosh.
Ju, prej një kohe të gjatë u keni dhënë këshilla studentëve. Çfarë mund t’u thoni atyre studentëve që duan të bëhen poetë?
RITA DOVE: I pyes ata se kë po lexojnë. Unë vërtet kam nevojë të di çka kanë në listën e tyre të leximit, nëse është e gjatë dhe e variueshme. Nëse një student deklaron se nuk i pëlqen të lexojë, e di që ai student nuk do të ketë jetë të gjatë si poet. Një shkrimtar e do letërsinë së pari, ndërsa shkrimin e ka në vend të dytë. Nderoje artin, jo egon tënde.
Cilat janë planet tuaja letrare?
RITA DOVE: Për momentin jam e përfshirë në një projekt të quajtur “Të riimagjinosh Geton e Venecias”. Si pjesë e një liste ndërkombëtare të artistëve dhe shkrimtarëve, më është kërkuar që të reflektoj mbi konceptin e Getos, në të shkuarën dhe të tashmen. (Fjala Geto ishte përmendur për herë të parë në lidhje me krijimin e enklavës hebreje në Venecia, 500 vjet më parë.) Qyteti dhe Universiteti i Venecias po planifikojnë një komemoracion pas disa kohësh, brenda këtij viti. Shumë nga poezitë e mia të tanishme kanë qenë pjesë e këtij projekti. Ideja ime origjinale – një poezi e gjatë, ose një grup prej 5-6 pjesësh të shkurtra – është zgjeruar në një koncept shumë më të madh; nuk e di kur do të përfundojë, por lumturisht po e ndjek Muzën time kudo që ajo zgjedh të më udhëheqë.
(Botuar në numrin 9 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Rita Dove (1952) është poete, prozatore, dramaturge, eseiste dhe profesoreshë universitare amerikane. Është Poete Laureate e Shteteve të Bashkuara, anëtare e Shoqatës Filozofike Amerikane, po ashtu anëtare e Akademisë Amerikane të Arteve dhe Shkencës dhe e Akademisë Amerikane të Arteve dhe Letrave. Është nderuar me çmimin Pulizter, me një medalje nga presidenti Bill Clinton dhe një medalje nga presidenti Barack Obama, si dhe me një sërë titujsh akademikë e letrarë, midis tyre edhe 25 doktorata honorifike. Në vitin 2004, është themeluar çmimi vjetor “Rita Dove Poetry Award” nga Salem College Center për shkrimtaret femra. Veprat më të njohura të saj janë: Shtëpia e verdhë atje në cep, Thomasi dhe Beulah, Dashuri nëne, Në autobus me Rosa Parks, American Smooth, Sonata Mulattica etj.
