Intervistoi Ag Apolloni
Meqenëse postmodernizmi nuk përfill ndonjë rend, do të doja ta fillonim këtë intervistë me një pyetje që zakonisht lihet për fund, pra me pyetjen për modelet që ndikuan në formimin tuaj. Proza juaj nuk vjen si vazhdimësi e natyrshme e prozës shqipe, as si shkëputje graduale prej saj, por si një kontrapunkt i menjëhershëm estetik. Si u formua weltanschauung-u juaj dhe cilët shkrimtarë dhe teoricienë ndikuan në formimin tuaj letrar?
RIDVAN DIBRA: Shkrimtarët shqiptarë, përfshirë dhe të brezit tim kanë një histori të pakrahasueshme e të pangjashme me shkrimtarët e vendeve të tjera, qofshin ata edhe të ish Lindjes komuniste. Të rritur e të formuar nën një diktaturë të pashembullt për nga egërsia, në kushtet e një mungese të plotë lirie dhe izolimi si prej karantine, të indoktrinuar deri në palcë nga ideologjia e partisë në pushtet, shkrimtarët shqiptarët kishin tri mundësi zgjedhjeje:
- Ta vinin letërsinë e tyre në shërbim të ideologjisë së kohës (çka e bëri shumica).
- Ta kundërshtonin me letërsinë e tyre ideologjinë e kohës (çka e bënë pak prej tyre).
- Ta shkruanin në heshtje e në terr letërsinë e tyre, duke pritur kohën e duhur për daljen e saj në dritë (krejt të pakët).
Unë, si duket, nuk i përkas asnjërit prej tri grupeve të mësipërm. Ndoshta dhe prej faktit që qysh në auditorët e shkollës, nisa të kem neveri për të ashtuquajturën letërsi të realizmit socialist (ndonjë përjashtim e zbehte krejt pak neverinë time), por jo edhe guximin e duhur a përgatitjen për t’iu kundërvënë asaj. Them se pikërisht te kjo neveri e ndjesi faji i ka rrënjët edhe ai kontrapunkt i menjëhershëm estetik, siç shpreheni ju.
Porse rasti im, mendoj unë, paraqitet më kompleks, më i ndërlikuar e më i veçantë. (Në disa prej librave të mi me theks autobiografik jam rrekur ta sqaroj këtë). I ardhur nga një familje e thjeshtë pa ndonjë traditë kulturore a shkrimtarie (ato pak libra që kishim në shpi, im’ atë i mbante të mbyllur me çelës në një dollap druni), me një shkollim të indoktrinuar e plot lexime të detyrueshme (qindra e mijëra faqe që deformonin mendje e shpirt), i larguar që herët (mosha 22 vjeç) nga vendlindja ime, Shkodra e Dijes dhe e Modeleve Letrarë, drejt një fshati të largët e të thellë në Verilindje të vendit; në kushte e rrethana të tilla pra, “vizioni im për botën e jetën”, apo weltanschauung-u, siç shpreheni ju, do të ishte i vonuar, i cunguar, i paplotë, i lëvizshëm…
Megjithatë, tani që e kthej kokën pas kujtohem se janë disa momente, ngjarje a emra të rëndësishëm që kanë luajtur rol vendimtar në formimin tim letrar. Kështu, njohja – gjithsesi e vonuar! – në vitet ‘90 me dy autorë të tillë si Kafka e Buzzati (të parin do ta lexoja të përkthyer, kurse të dytin në origjinal) do të sillte një tronditje të fortë te unë, duke përmbysur shumëçka që e kujtoja të ngulitur njëherë e mirë. Pasi kisha krijuar një bazament të fortë e të qëndrueshëm, besoj unë, me leximin e mjaft autorëve klasikë gjatë viteve që shërbeja si mësues në Fshat, njohja me këto dy autorë modernë, edhe pse kaq e vonuar në kohë, do më jepte këndvështrime të reja mbi artin dhe realitetin. Mbi të gjitha, të vërtetën aq të thjeshtë se realitetet e brendshëm mund të jenë më të plotë, më interesantë e më të rrokshëm se ato jashtë teje. Ndoshta nën shenjën e mahnitjes prej këtyre dy autorëve mund të jenë edhe përpjekjet e mia të para në prozë. Më pas, lista e leximeve të mia – me një etje e ngut të pashembullt, si për ta kompensuar gjithë atë kohë të humbur prej mungesës së lirisë – zgjerohet me plot shkrimtarë e teoricienë të tjerë, modernë a post-modernë e ku gjithsecili prej tyre, me apo pa vetëdijen time, ka lënë gjurmën e vet te unë.
Gjithashtu, në vitet ‘90, pak pa rënë Diktatura, kujtoj një ngjarje që ka shënjuar jo pak krijimtarinë time letrare të mëvonshme. Asokohe punoja si gazetar kulture në një gazetë lokale. Dhe një ditë, pa u marrë leje shefave të mi, zhvilloj me maturat e njërit prej gjimnazeve të Shkodrës anketën me këtë pyetje: “Sa prej jush besojnë te dashuria?” Përgjigja që marr më trondit: më shumë se 60 për qind e të anketuarve përgjigjen me “jo”. Dhe janë të rinj e të reja vetëm 18 – vjeçar… Them se ajo tronditje e atëhershme vazhdon të mbijetojë te unë, duke u kthyer tashmë në shqetësim letrar. Individët e romaneve të mi thuajse përherë vuajnë dilemash: të besojmë ne Vlera? Të besojmë te Dashuria?
Dilema të miat, si duket.
Si ishin vitet ’90 për letërsinë shqipe dhe çfarë synonit në atë kohë me prozën tuaj?
DIBRA: Si ishin vitet ’90? Të jashtëzakonshëm ishin! Të papërsëritshëm. Vite lirie, pra. Vite dehjeje, dëshirash e andrrash të mëdha. Por edhe vite të delirit, të çoroditjes e të abuzimit me lirinë. Dhe e gjitha kjo ishte normale. Imagjinojeni dikë të zhytur për 50 vite në një terr të thellë e të trashë, që del papritur në dritën verbuese të diellit. Të tilla do të reflektoheshin këto vite edhe në Letrat Shqipe. Do të provohej e eksperimentohej pa fund, do të “shpikeshin” shkolla e avangarda, të cilat bota i kishte kaluar prej kohësh dhe tashmë i kishte vënë nëpër muze. Por e përsëris që një situatë e tillë qe krejt normale atëherë. Normale nuk është nëse vazhdon të japë shenja e simptoma të tilla edhe sot e kësaj dite.
Kurse synimet e mia atëherë, i dehur jo pak nga liria edhe unë, them se duhet të kenë qenë disi naive dhe të pakristalizuara: të shkruaja diçka të veçantë, të pangjashme me çka qe shkruar më parë, të bëhesha i njohur, t’i ngjaja atij apo këtij… Kjo ndoshta shpjegon edhe njëfarë nguti e padurimi në botimet e mia të para dhe ndoca naivitete që ndeshen në këto botime, për të cilat sot e kam njëfarë pendese.
Si u përcaktuat për poetikën dhe si u prit nga kritika shfaqja e një autori eksperimentues? Sa kishte interesim për temat që i trajtonit ju e që nga kritika shqiptare njiheshin si tema të vogla?
DIBRA: Në një kuptim, edhe pse jo të orientuar aq qartë, poetika ime krijuese do të përcaktohej qysh në dy librat e mi të parë në prozë: vëllimin me tregime “Prostituta e virgjër” dhe romanin “Nudo”. Bile, njëherë jam shprehur se gjithë romanet e mi të mëvonshëm flenë në formë embrionesh te “Prostituta”. Edhe disa elementë të post-modernes (atëherë as që ia kisha dëgjuar emrin Post-modernizmit!) të cilat do ta shoqërojnë prozën time të mëvonshme, ndeshen qysh në dy librat e mi të parë.
Si reagoi kritika? Nuk mund të them se qysh në fillim qe entuziaste ndaj eksperimenteve të mia letrare. Më shumë heshti. Si duket, u gjet e papërgatitur. Por ndryshe ndodhi me lexuesit. Sidomos të rinjtë. E ndjenë, e pëlqyen atë ndjeshmëri dhe frymë të re, që kërkoja të përcillja përmes prozës sime. Por më duhet ta theksoj se reagime mjaft pozitive erdhën nga kritikë e studiues kosovarë, që vlerësonin qoftë trajtimin e temave të vogla (nuk di nëse ka temë më të madhe se Njeriu dhe fati i tij!), po ashtu edhe eksperimentet formalë.
Duke e parë që shija dominuese në atë kohë pëlqente rrëfimin pak a shumë tradicional e realist, a ju shkonte ndërmend ndonjëherë ta ndërronit kursin dhe t’i përshtateshit shijes së përgjithshme?
DIBRA: Kjo pyetje më duket mjaft provokuese dhe unë mendoj se nuk mund t’i adresohet vetëm një kohe të caktuar. Në gjykimin tim, unë besoj se ajo që ju e quani shija e përgjithshme pëlqen e duartroket në çdo kohë rrëfimin tradicional: aty, në atë lloj rrëfimi, ndihet mirë, e sigurt dhe e paprovokuar. Por mos harroni: kjo e ashtuquajtura shije e përgjithshme është kaq e papërcaktuar, e mjegullt, e ndryshueshme dhe jo rrallëherë e ndërtuar mbi bazë keqkuptimesh, paragjykimesh a opinionesh.
Dhe tani, besoj, e keni të qartë përgjigjen time. Me veprën time letrare nuk kam synuar dhe nuk synoj t’i përshtatem ndonjë shijeje të përgjithshme a të veçantë, porse thjesht ta shpreh sa më mirë të mundem atë vokacion timin letrar. Mandej, shkrimtari – për një shkrimtar serioz e kam fjalën – nuk është një makinë garash që e “ndërron kursin” pas çdo korsie; ai krijon profilin e tij, të cilit përpiqet t’i mbesë besnik.
Por le t’i kthehem përsëri pyetjes suaj. Në shumë prej veprave të mia, në kuadrin e asaj poetike që teoricienët e gjykojnë si Post-moderne, ndesh jo pak elementë të rrëfimit “tradicional e realist”, çka do të thotë se nuk kam qenë krejt shpërfillës ndaj shijes së përgjithshme; në një kuptim, e kam dëshiruar dhe pëlqyer vëmendjen e saj.
Në romanin tuaj më të ri, personazhi Madalena thotë për ju: “mendoj se ky autor, me krijimtarinë e tij, synon të jetë njëherësh edhe elitar edhe popullor”. Ky është një synim i kanonizuar nga shumë teoricienë dhe i aplikuar pothuajse nga të gjithë autorët postmodernë. Çfarë sfide është të shkruash për dy tipa lexuesish?
DIBRA: Druaj se kësaj pyetjeje i është dhënë njëfarë përgjigjeje në pyetjen e mësipërme, megjithatë po bëj edhe ndonjë sqarim. Keni të drejtë, personazhi Madalenë në romanin tim të fundit shprehet pikërisht ashtu për krijuesin e saj, domethënë për mua. Por mos harroni se në konkluzionet e saj ka jo pak doza ironie, ironi e cila duke pasur parasysh rolet dhe pozicionin e narratorit në këtë vepër, kthehet në vetë-ironi.
Prapë në përgjigje të pyetjes suaj, do të shtoja se një shkrimtar bashkëkohor nuk e ka përherë luksin e ndarjes së lexuesit në nivele apo tipa. Aq më shumë vlen kjo për një shkrimtar shqiptar, që i ka kaq të kufizuara hapësirat e receptimit e të komunikimit. E rëndësishme për të është të zgjojë interes e vëmendje, të lexohet e të gjykohet. Ajo ndarje që ju përmendni, më duket më shumë koncept teorik estetësh e akademikësh, sesa shqetësim real shkrimtarësh. Në rastin tim, shqetësim dhe sfidë mbetet cilësia e veprës letrare, jetëgjatësia e saj.
Sesi i qaset mandej Lexuesi veprës sime, cili tip ndihet i afërt me të dhe cili jo, më duket se është më shumë problem i lexuesit sesa i imi. Meqë jemi te ky problem, desha të shtoj se mua më pëlqen njëlloj naiviteti i lexuesit: ai duhet ta besojë lojën trilluese të shkrimtarit, ashtu siç dhe unë besoj te lexuesi.
Poezia në postmodernizëm është margjinalizuar, sepse dominante është shpallur proza, në veçanti romani. Ngjashëm ka ndodhur edhe në krijimtarinë tuaj. Cilat janë arsyet ose shtysat për t’u fokusuar në prozë?
DIBRA: Po, keni të drejtë në konstatimin tuaj. Dominimi i romanit kurrë s’ka qenë kaq i plotë sa në ditët tona. Një shkrimtar bashkëkohor francez, M. Houellebecq, do ta quante romanin si “llojin kanibal” që ha dhe tret llojet e zhanret e tjerë: poezinë, esenë, dramën… Porse nuk duhet harruar se ky zgjerim i pakontrollueshëm i kufijve të romanit, mund të sjellë rrezikun e nivelimit të kuotave, rrezikun e kënetës. Domethënë praninë e shumtë të romaneve disi të ngjashëm, “globalë”, të suksesshëm. Por ku mungojnë majat, romanet që bëjnë epokë.
Edhe krijimtaria ime dominohet prej prozës, romaneve. Mbaj mend që njëherë, para shumë vitesh dhe duke pasur parasysh veten, jam shprehur se “prozatori ngrihet mbi rrënojat e tij lirike”. Por kjo s’do të thotë se gjatë gjithë këtyre viteve nuk e kam pasur shqetësim poezinë. E kam shkruar dhe vazhdoj ta shkruaj. Por pa guxuar ta botoj. Edhe pse e ndjek dhe e lexoj me vëmendje poezinë e mirë, tonën dhe të huajën, atë të traditës dhe bashkëkohoren. Para rreth dhjetë vitesh guxova dhe botova poemën “Plagët e Moisiut” të përkthyer në gjuhët anglisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht, rumanisht dhe së fundmi edhe në gjuhën malaziase. Me gjithë pritjen entuziaste që pati kjo poemë, tek unë vazhdon frika e hezitimi për t’i botuar poemat e poezitë e tjera, që i ruaj në dorëshkrim. Si duket, ende vazhdoj ta ruaj shijen e hidhur të kompromisit – i vetmi dhe i fundit, besoj – që ka lënë te unë botimi i librit me poezi “Thjesht”, libër i botuar para shembjes së diktaturës komuniste. Por duke e vazhduar logjikën e pyetjes suaj, do të thosha se janë disa kritikë e studiues që kanë dalluar e veçuar jo pak “elementë poetikë” në prozën time. Në një kuptim, them se poezia është tretur, është bërë pjesë organike e prozës sime.
Cilat janë arsyet ose shtysat që jam fokusuar në prozë? pyesni ju. Ndoshta bjerrja e aftësisë nga ana ime për ta shkruar Poezinë e vërtetë, atë poezi që unë çmoj dhe adhuroj.
Nga “Prostitua e virgjër” deri te “Në kërkim të fëmijës së humbur”, tregimet tuaja nuk pushojnë së befasuari lexuesin me gjetje tematike, filigranizëm gjuhësor dhe ekzibicione estetike. Sa i besoni frymëzimit dhe cili është impulsi për t’u ulur dhe për ta shkruar një tregim: ideja, tema, figura?
DIBRA: Ju falënderoj shumë për konsideratat tuaja! Aq më tepër kur vinë për tregimet e mia, të cilët i kam të shtrenjtë dhe druaj se kanë mbetur disi nën hijen e romaneve.
Sa i besoj frymëzimit? Ndoshta duhej pyetur në fillim se a i besoj? Po, i besoj! (Dhe ju keni të drejtë të habiteni me këtë pohim timin, kur dihet etiketimi im si autor post-modern dhe fakti që post-modernia e mohon frymëzimin). Gjithnjë duke pasur një mirëkuptim rreth asaj çka kuptojmë, ose më drejt çka unë kuptoj me “frymëzim”. Me dëshirën për t’i lënë mënjanë përcaktimet naive e romantike, në gjykimin tim dhe në përvojat e mia frymëzimi është një gjendje e veçantë, njëlloj ekzaltimi fëmijëror, një çast i beftë e përplot mister, një vetëtimë në qiell të kthjellët ndoshta. Dhe çka mund të bësh në kufijtë e një çasti a të shkreptimës së vetëtimës? Asgjë të madhe. Përveçse të ndriçohesh, të marrësh impuls për një Krijim të ri. Mandej çasti ikën e vetëtima tretet s’di se ku dhe ty tashmë – i vetëm përballë fletës së bardhë – të duhet të dëshmosh punë, vullnet e përkushtim për ta përfunduar punën që veçse e ndezi Mister Frymëzimi.
Siç e shihni, edhe pse jam prozator, tek unë veprojnë si duket mekanizmat e frymëzimit poetik. Pra, impuls për t’u ulur dhe për të shkruar një tregim nuk janë as ideja, as tema e as figura, por ajo gjendje, ajo ndjeshmëri e veçantë, të cilën u rreka ta sqaroj disi pak më sipër. Megjithëse unë pa atë gjendje të veçantë e që me marrëveshje e quajtëm frymëzim, nuk mund të kryej asnjë punë serioze; as leksionet e seminaret me studentët e mi, as takimet e bisedat me lexuesit, as leximin e ndonjë libri. Bile edhe këtë bisedë që po zhvillojmë së bashku, nuk mund ta realizoja pa qenë i frymëzuar. Kështu jam gatuar unë.
Me librin “Në kërkim të fëmijës së humbur” keni ndërtuar një urë mes dy zhanreve: tregimit dhe romanit. Si erdhët deri te ndërtimi i kësaj ure?
DIBRA:… një urë mes dy zhanreve: tregimit dhe romanit. Është hera e parë që dëgjoj një përcaktim të tillë për librin tim Në kërkim të fëmijës së humbur dhe po më pëlqen shumë. Nuk e kisha gjykuar ndonjëherë kështu, as në fillim, as gjatë punës dhe as në përfundim të vëllimit. Por e përsëris që ideja e urës po më tërheq së tepërmi. Aq më tepër kur është fjala për njërin nga simbolet e përdorura jo rrallë në prozën time. Dhe, sidomos, kur theksohet për njërin prej librave më të dashur për mua, në mos më i dashuri.
Vëllimi në prozë Në kërkim të fëmijës së humbur – i vlerësuar para disa vitesh si libri më i mirë për prozën e shkurtë – e shfaq qysh në botim, qysh në paraqitjen fizike natyrën e tij të dyfishtë, fizionominë si prej ure e që rreket të bashkojë dy brigjet, tregimin me romanin: në ballinën e kësaj vepre shënohet thjesht prozë, kurse diku në brendësi, në frontespic, roman. Edhe pse kanë kaluar gati dhjetë vjet nga botimi i kësaj vepre, kujtoj dilemat e mia nëse duhej ta emërtoja si vëllim me tregime, apo si roman, për çka nuk jam i sigurt as sot që po bisedojmë bashkë. Fakt ky që dëshmon brishtësinë e ndarjes dhe klasifikimeve në gjini, lloje a zhanre letrare. Sidomos sot në të ashtuquajturën periudhë post-moderne, apo post-post-moderne. Megjithatë, le të rrimë te simboli i urës që për-bashkon dhe t’i harrojmë për pak teorizimet akademike, që ndonjëherë edhe përçajnë.
Në kërkim të fëmijës së humbur është konceptuar dhe shkruar falë një ndodhie krejt të rëndomtë e gati banale, të cilën po e rrëfej për herë të parë këtu. Një mbrëmje të vonë, teksa kthehesha për në shpinë time (unë vazhdoj të banoj aty ku kam lindur dhe ku kam kaluar fëmijërinë) më erdhi një neps i beftë e i çuditshëm për mollë. Isha paksa i dehur atë natë dhe jepja gjithë botën për një kokërr mollë! Po ku t’i gjeja mollët? Qe vonë dhe dyqanet qenë mbyllur të gjithë. Atëherë kujtohem se diku rreth pesëdhjetë metra larg shtëpisë sime, njëri prej banorëve të lagjes mbante mollë në oborrin e tij. Nxitoj për aty, kapërcej murin e ulët dhe pas pak e gjej veten majë pemës: unë burri 50 vjeç e me një thes librash të botuar mbi shpinë, që vidhja e shijoja mollët e huaja tamam si dikur, fëmijë. Kaq u desh që të përmbytesha nga kujtimet e fëmijërisë dhe që atë natë zuri fill e u ngjiz libri i ardhshëm me tregime apo romani për fëmijërinë time, pak rëndësi ka emërtimi. Mandej, gjithçka do të kthehej në një festë të vërtetë për mua dhe shkrimi i këtij teksti, puna me të, do të më falte kënaqësi të mëdha, kënaqësi që nuk m’i ka sjell asnjë libër tjetër. Kam dëshirë të besoj se, pak a shumë, kënaqësi të tilla duhet të kenë përjetuar edhe lexuesit gjatë leximit të këtij libri. Sepse unë ruaj bindjen që ekziston një lidhje thuajse e fshehtë e disi misterioze mes asaj që përjeton shkrimtari gjatë krijimit të një libri, me atë që provon e ndjen lexuesi gjatë receptimit të këtij teksti.
Pas atij libri, fokusi juaj ka kaluar te romani, duke sjellë kështu disa prej veprave më të bukura në letërsinë aktuale shqipe. Fokusimi juaj te romani, a do të thotë që e keni pranuar mendimin e thënë nga shumë autorë se romani është zhanër i pjekurisë së një autori?
DIBRA: Prapë ju falënderoj për vlerësimet e konsideratat tuaja. Porse problemi i “pjekurisë së një autori” më duket i diskutueshëm. Sidomos kur e vëmë në lidhje e në raport me produktin e tij letrar. Në gjykimin tim, “pjekurinë e një autori” nuk e përcakton as lloji a zhanri letrar që ai lëvron dhe as mosha e tij. Mund të sillnim jo pak shembuj nga letërsia shqipe e ajo botërore, kur autorë të njohur e kanë dëshmuar pjekurinë e tyre letrare qysh në veprat e para dhe më pas, edhe pse mund t’i jenë përkushtuar “artilerisë së rëndë të letrave”, domethënë romanit, e kanë kompromentuar këtë pjekuri. Po kështu, mund të sillnim shembuj edhe për mospërputhjet mes moshës së një autori dhe pjekurisë së tij letrare. A nuk e thoshte aq bukur P. Valery se “Arti i të shkruarit kërkon gati përherë njëfarë sakrifice të intelektit”? Mandej, mos harroni rastin e Don Kishotit: ishte pesëdhjetë vjeç kur nisi Aventurën e tij, në moshën kur burri arrin pjekurinë maksimale. Po kush tha se shkrimtarët janë burra të pjekur? Ata janë më shumë Don Kishotë.
Megjithatë, duke e lënë mënjanë humorin – edhe pse përmes tij thuhen të vërtetat si në asnjë rast tjetër – mendoj se ju keni të drejtë kur i lidhni romanet e kësaj periudhe me pjekurinë time si autor. Kjo mund të dëshmohet në disa aspekte teknike të këtyre romaneve, strukturë, stil, larmi rrëfimi etj., por edhe në rrafshin e temave apo problemeve që ata trajtojnë.
Romani i parë, “Nudo”, dhe romani i fundit, “Dashuritë e virgjëreshës Madalenë”, që në titull shfaqin një lloj erotizmi. Në rastin e parë, kemi diskursin fallocentrik, në tjetrin diskursin gjinocentrik. Si jeni ndjerë nën këto maska?
DIBRA: Interesant këndvështrimi juaj për këto dy romane që rrinë në skaje kohore, 25 vite larg njëri-tjetrit. Siç bie dakord edhe për përcaktimin që ju i bëni diskurseve të këtyre dy romaneve. Megjithatë, mendoj se thelbi i pyetjes suaj qëndron në praninë dhe pranimin e maskës, ajo maskë pa të cilën nuk mund të kuptohet shkrimtari. Jo se e thoshte Niçe dikur, por se praninë e maskave e kam provuar në lëkurën e në fytyrën time thuajse gjatë gjithë përvojave të mia krijuese. Kësisoj, pyetja mund të më drejtohej edhe ndryshe: sa kanë qenë vërtet maskuese maskat që ke përdorur në këto dy romane?
Në rastin e parë, domethënë te romani Nudo (në fakt, ky titull me ngarkesë erotike qe zgjedhje e botueses dhe jo e imja), maska që kam vënë është krejt e thjeshtë, gati e tejpashme dhe një sy i sprovuar e që më njeh mirë, nuk e ka të vështirë të dallojë autorin real pas asaj maske. Me këtë rast, në respekt të lexuesve të revistës suaj, më lejoni ta sqaroj shkurt gjenezën e romanit Nudo. Rreth një vit para se të dilte ky roman, kisha botuar vëllimin tim të parë me tregime, Prostituta e virgjër, një libër që asokohe njohu sukses të pazakontë dhe që mua si autor më vuri papritur në qendër të vëmendjes. Kujtoj sesi atëherë më ndalnin rrugës thuajse çdo ditë plot të rinj e të reja (të reja, sidomos!), që kërkonin prej meje një autograf, apo thjesht një shtrëngim dore. Pikërisht gjatë atyre ditëve, duke e përjetuar deri në delir e me një ndjeshmëri të skajshme adhurimin e lexuesve (të lexueseve, sidomos!), duhet të ketë feksur diku në skaj të trurit tim ideja e mbrapshtë për të përfituar e abuzuar me gjithë këtë adhurim femëror. Ja, pra, vetëtima shkreptiu. Çasti erdhi. Frymëzimi ndezi te unë. Më pas do të duhej një gjetje, një kallëp për ta derdhur lëndën që vlonte brenda meje. Dhe do të vinte gjetja e Konviktit që ndrynte brenda njëmijë studente të bukura. Kurse mua, si autor, do më mjaftonte maska e brishtë prej skulptori e Kujdestarit abuziv të Konviktit femëror.
Kurse te rasti i romanit tjetër, Dashuritë e virgjëreshës Madalenë, gjithçka paraqitet më e ndërlikuar, më komplekse. Tashmë autori përdor jo një por disa maska, në vartësi të situatave e të stadeve kohore, që kalon heroina e veprës, Madalena. Gati – gati kemi të bëjmë me një autor kameleon (post-modern do ta quanin teoricienët), që i vë e i ndërron maskat edhe pa qenë nevoja, thjesht për lojë. Por më lejoni të mos zgjatem më rreth këtij romani, për faktin se ai ka pak kohë që ka dalë në qarkullim dhe sqarimet e mia të çoroditura (siç janë zakonisht sqarimet e një shkrimtari për veprën e tij) mund të ndikojnë në raportet e lexuesit me këtë roman.
Një projekt i madh juaji është edhe diptiku mbi Gjergj Elez Alinë, të cilin e keni menduar ta ktheni në triptik (pasi një pjesë të romanit të tretë të këtij projekti e keni botuar në revistën tonë). Pse ju tërheq kaq shumë kjo legjendë dhe në çfarë do të fokusohet romani i tretë?
DIBRA: Ne folëm për maskën e shkrimtarit në pyetjen pararendëse, por druaj që edhe kjo pyetje e juaja e provokon argumentin e maskës. Për faktin e thjeshtë se në të dy romanet që ju i përmendni, autori e narratori njëherësh (rrëfimi organizohet në vetën e parë) janë maskuar si Gjergj Elez Alia, kanë vënë maskën e tij. Pra, desha të theksoj se këto dy romane (edhe pse maska është gati e plotë, e mezi-dallueshme) janë në thelb autobiografikë; bile, edhe më shumë se disa romane të tjerë të mitë, që janë përcaktuar si të tillë. Edhe pse kam dhënë jo pak sinjale e shenja biografike në vepër (Gjergj Elez Alia që mban ditar, shkruan me dorë të majtë si unë e plot të tjerë), kritika dhe lexuesit ndoshta nuk kanë qenë aq të vëmendshëm për t’i kapur dhe për t’i lexuar si duhet.
Ajo që ju e quani “projekt i madh”, është një ide letrare e imja për t’ia kundërvënë individit (domethënë vetes sime) të keqen, duke dhënë mënyrat e format sesi ky individ do të reagojë ndaj së keqes, sesi mund (duhet) ta mposhti atë. Dhe për ta realizuar këtë projekt letrar më erdhi në ndihmë legjenda e njohur e Gjergj Elez Alisë; bile, jeta dhe fati i heroit të famshëm legjendar m’u dukën si të krijuara enkas për projektin tim. Sidomos prania e plagëve. (Më gjeni një shkrimtar pa plagë, ju lutem). Apo edhe prania e Bajlozit si personifikim i së keqes.
Në romanin e parë, heroi, domethënë Gjergj Elez Alia (unë), zgjedh të përballet me të keqen (Bajlozin), duke e urryer atë. Në romanin e dytë, zgjedh armën e shpërfilljes. Në të dy rastet fitoret e Gjergjit përballë Bajlozit (së keqes) janë të paplota, jo përfundimtare. Si duket, duhet një armë e re përballë së keqes. Diku në fund të romanit të dytë kjo armë përmendet, bëhet fjalë për dashurinë. Pikërisht me këtë ide, pra që mbi të keqen triumfohet përmes dashurisë, qe projektuar edhe romani i tretë i triptikut mbi Gjergj Elez Alinë, pjesë të të cilit ju edhe i keni botuar në revistën tuaj. Por ky roman i tretë nuk po ecën, nuk po shkruhet, dhe ka mbetur aty ku ishte para shumë vitesh. Arsyet? Ose unë nuk jam krejt i bindur se mbi të keqen mund të triumfohet përmes dashurisë. Ose, dhe kjo duket më e besueshmja, nuk u përkas atyre shkrimtarëve që bëjnë projekte dhe u qëndrojnë besnik atyre.
Preokupimi me legjendën haset edhe te “Legjenda e vetmisë”, të cilën e bazoni në një këngë të vjetër shqiptare, aq sa edhe në vepra e mite botërore (nga Shekspiri dhe Eskili deri te Homeri dhe miti), duke inkuadruar shumë elemente psikanalitike dhe duke i paraprirë, nëpërmjet “idiotit” Balë, formacionit pas-postmodernist: performatizmit, i cili vë në qendër personazhet e hutuar, ose idiotë, si reaksion ndaj personazheve (postmoderne) të mençura dhe erudite. Kështu, ky roman promovon një frymë të re në letërsinë tonë. Si e gjetët këtë Hamlet, apo Orest tuajin, dhe çfarë ju tërhoqi tek ai?
DIBRA: Po, mjaft interesante e të vëmendshme konstatimet tuaja për këtë roman dhe unë bie në një mendje me to, edhe pse më dhemb paksa kur e quani idiot personazhin qendror të romanit, Balën, qoftë dhe mes thonjëzash. Kurse atë që ju me të drejtë e quani si “preokupim për legjendat e mitet”, them se kam pasur që herët, ndoshta qysh në fillimet e mia krijuese. Sepse ruaj bindjen që Miti është mitra e romanit. Lidhjet e bashkëpunimi mes tyre janë të hershëm, universalë, organikë. Nëse të lashtit besonin që miti thotë të vërtetën, pak a shumë të njëjtën gjë duhet të besojë lexuesi i sotëm te Romani. Lavd atyre romaneve që kthehen në mite!
Atë që ju e quani Hamlet e Orest bashkë (sa fort përkëdhelet sedra e shkrimtarit prej kësi paralelesh!) kurse unë thjesht Balë, e gjeta krejt rastësisht (siç ndodhin zakonisht gjetjet letrare). Mbaj mend sesi në një takim me një ish student timin, prift në famullinë e Tuzit (Mali i Zi), do merrja prej tij një dhuratë modeste. Pikërisht kështu, dhuratë modeste, e kishte quajtur ish studenti im një libër në format të madh. Libri i dhuruar qe një përmbledhje këngësh popullore e legjendash të shqiptarëve të Malësisë së Krajës, Mali i Zi. Teksa i hedh një sy atij libri, më shumë për respekt të dhuruesit sesa ndonjë kureshtje nga ana ime, befas, diku nga gjysma e librit ndoshta, ndesh në vargjet tronditëse të një balade:
Nana djalin ka qorrue
Me gjaks t’burrit me u martue.
Kaq u desh dhe fitili i Krijimit u ndez në çast te unë. Ishin vetëm dy vargje, por që kishin intensitet e tension të pazakontë dhe që ndrynin brenda dramë e pikëpyetje. Kurse emrin e heroit, Balë, e vodha nga një poemë e një mikut tim poet. Pra, prej baladës së hershme më vlejtën vetëm dy vargjet e mësipërm dhe jo diçka tjetër. Më pas, gjithçka qe fryt i fantazisë dhe i punës këmbëngulëse mbi tekstin: edhe krijimi i heroit Balë (në baladë përmendej krejt pak dhe thirrej thjesht djali), edhe sajimi i situatave e karaktereve të tjerë
Pra, desha të them se baladën popullore dhe romanin tim i bashkon pak gjë, thjesht ato dy vargje të tmerrshëm që përmenda pak më sipër. Në një kuptim, për këtë roman nuk jam mbështetur te balada popullore, por e kam shfrytëzuar atë, dy – tri elementë të saj.
Shpesh e keni shkruar prozën si parabolë (“Stina e ujkut”, “Stina e maceve”, “Vëlla me centaurët” etj.), si sprovë për frekuencë narrative (“Të lirë dhe të burgosur”), si parodi e persiflazh (“Kanuni i Lekës së Vogël”), si autobiografi (“Në kërkim të fëmijës së humbur” dhe “Gjumi mbi borë”). Ndërrimi kaq i shpeshtë i formave e bën krijimtarinë tuaj të larmishme. Cili është qëllimi i kësaj larmishmërie?
DIBRA: Bie dakord me ju për emërtesat teorike që u jepni disa prej veprave të mia në prozë, megjithëse për ndonjë rast mund të kem edhe rezervat e mia. Por s’është e thënë që studiuesi e shkrimtari të jenë përherë në një mendje.
Pajtohem me ju për ndërrimin e shpeshtë të formave në krijimtarinë time, çka sjell edhe larminë në krijimtari. Porse kjo larmi formale jo përherë është duartrokitur dhe është konsideruar si vlerë. Në ndonjë rast, kam marrë edhe kritika për mungesë konsekuence e qëndrueshmërie. Megjithatë, kjo nuk më ka stepur të orientohem vazhdimisht drejt kërkimeve të reja formale, porse pa i konsideruar ato si qëllim në vetvete. Me këtë desha të them se larmia e formave të rrëfimit që karakterizon krijimtarinë time, nuk ka qenë e nuk është rezultat i një projekti të qëllimshëm e të parapërgatitur. Gjithçka, mendoj unë, lidhet me materien e rrëfimit, lëndën, fabulën. Po sipas gjykimit tim, një materie a fabul e caktuar kërkon një enë të caktuar ku do të derdhet. Thënë ndryshe, materia e rrëfimit ka përcaktuar edhe aspektin formal të këtij rrëfimi. Porse në krijimtarinë time ka edhe ndonjë rast (dy-tre, jo më shumë) kur ka ndodhur edhe e kundërta: ka qenë kallëpi formal sajuar prej mejeai që ka përcaktuar materien e rrëfimit e cila do të derdhej në të. Kujtoj, për shembull, romanin Të lirë dhe të burgosur.
Për më tepër, unë gjykoj që një autor i cili i rri besnik veç një forme të caktuar rrezikon të bëhet monoton dhe i bezdisshëm për lexuesit; pa harruar që mund të dëshmojë edhe mungesë fantazie e përgatitjeje. Në fund të fundit, përse u dashka ta shkruash e ta nxjerrësh në dritë një tekst të ri, nëse me të nuk sjell diçka të re, qoftë edhe në aspektin formal?
Si e filloni një vepër dhe si ndiheni pasi e mbaroni?
DIBRA: Si e filloj një vepër? Varet nga vepra. Nuk ka dy fillime të njëjtë, mendoj unë. Megjithatë, në natyrën time krijuese ka disa elementë që e bëjnë të veçantë fillimin e një krijimi letrar dhe i japin sens pyetjes suaj. Sepse unë e kam të çmuar, thuajse prag feste, fillimin e një vepre letrare. Nisur edhe prej faktit që nuk e konsideroj veten shkrimtar profesionist, të tillë që shkruan rregullisht ditë për ditë, në orare e afate të caktuar, sipas planesh e projektesh të paracaktuar. Kësisoj, nisja, fillimi i një vepre merr vlerë të madhe për mua. Dhe ky fillim lidhet pikërisht me ato që kemi përmendur diku më sipër, me gjendjen e veçantë, çastin e beftë e përplot mister, vetëtimën në qiell të kthjellët; domethënë me atë që, me marrëveshje, e quajtëm frymëzim. Ju e dini që ky i ashtuquajturi frymëzim është mysafir i rrallë, që nuk troket përditë në derën e shkrimtarit dhe, zakonisht, vjen i paftuar. Ose nuk vjen pikërisht atëherë kur ju e ftoni dhe keni nevojë për të. (Mund t’ju duken paksa të çuditshme këto fluturimet e mia thuajse romantike, ndërkohë që jam etiketuar si një autor post-modern, por mos harroni: po flasim thjesht për fillimin e një vepre; vazhdimi i saj, puna mbi të e me tekstin janë një histori tjetër).
Besoj e bëra të qartë se për mua është më e rëndësishme se gjithçka tjetër nisja e një vepre letrare, fillimi i festës. Më pas, i përkushtohem i tëri kësaj feste, me të gjitha potencialet e energjitë e mia, duke shmangur sa të mundem çka s’ka lidhje me të. Në një kuptim, për mua një vepër e filluar është edhe një vepër e përfunduar. Me ndonjë përjashtim të rrallë. Si për shembull, në rastin e romanit Triumfi i tretë i Gjergj Elez Alisë, prej të cilit janë shkruar vetëm faqet e fillimit e që ju i keni botuar në revistën tuaj. Nuk besoj se do ta vazhdoj dhe do ta përfundoj ndonjëherë këtë roman. Arsyeja? E thjeshtë: pati një fillim të stisur, të sforcuar, të kërkuar, të programuar; jashtë natyrës sime krijuese. Ja pra sesa i rëndësishëm është për mua fillimi një vepre letrare. Në përfundim të këtij argumenti: unë nuk e kërkoj fillimin e një vepre, pres që ai të më gjejë mua. Veçse pritja ime, sado të zgjasë ajo, nuk është pasive. Përkundrazi: gjatë kohës së pritjes unë lexoj e shoh çka vërtet më tërheq dhe vëzhgoj vëmendshëm jashtë e, sidomos, brenda meje. Kësisoj edhe stimulohet fillimi. Besoj, u kuptuam?
Si ndihem pasi e kam mbaruar një vepër? Si mbas një feste të shumëpritur e të hareshme, kur miqtë e pakët e të shtrenjtë janë larguar dhe ti je prapë vetëm, si përherë. Apo si mbas një seance të mrekullueshme Dashurie, në të cilën ti dhe partnerja jote keni qenë Një: trup, shpirt, orgazëm.
Përveç poezisë, të cilën e keni lënë si mënjanë dhe prozës, ku jeni përqendruar kryesisht, ju keni shkruar edhe drama. Madje, romani juaj i fundit vjen si shkrirje e dy dramave (monodrama mbi Madalenën dhe “Muzgu”) në një roman, por unë kam lexuar mbi dhjetë drama tuajat, disa prej të cilave edhe janë inskenuar. Pse nuk i botoni dramat? Ka një hezitim nga ju, apo nga botuesit?
DIBRA: Po, i jam përkushtuar jo pak dramës, sidomos dekadën e fundit. Siç është e vërtetë se në romanin tim të fundit gjenden të integruara me lëndën e tij edhe dy nga pjesët e mia dramatike, një monodramë dhe një dramë. Më vjen mirë që i keni lexuar dramat e mia, por më shumë do të gëzohesha nëse këto drama do të lexoheshin prej regjisorëve shqiptarë. Angazhimi im me dramën ka qenë dhe vazhdon të jetë serioz. Dy prej pjesëve të mia, drama Na të birtë e shekullit të ri dhe monodrama Dashuritë e virgjëreshës Madalenë,janë vënë në skenë, me sukses mendoj unë, në Prishtinë, Shkodër e Tiranë Këto vënie në skenë, që të dyja, mbajnë vulën e regjisorit të mrekullueshëm e pasionant, Ben Apolloni. Gjithashtu, këto dy pjesë janë përkthyer në frëngjisht dhe janë publikuar.
Ju me të drejtë mund të pyesni: pse ky angazhim, kur dihet përkushtimi juaj ndaj romanit? Një pyetje të tillë ia kam bërë dhe ia bëj jo rrallë edhe vetes. Dhe gjithherë jap përgjigje të ndryshme, jo fort bindëse. Por, ndoshta, arsyeja kryesore lidhet me lëndën, me materien krijuese; si duket, ka lëndë që ndihet më mirë në kallëpet e në format dramaturgjike. Gjithashtu, në gjykimin tim, në dramat e mia është i pranishëm edhe aspekti social, i cili thuajse mungon ose ndeshet rrallë te romanet e mi.
Pse nuk i botoj dramat e mia? Edhe pse jo të përmbledhura në një vëllim, disa prej tyre janë publikuar herë pas here në organe e revista të ndryshme letrare. Besoj që këto publikime mund të kishin zgjuar interesin a vëmendjen e ndonjë regjisori. Por, si duket, regjisorët shqiptarë nuk lexojnë dhe aq shumë, aq më tepër kur bëhet fjalë për revista kulturore e letrare. Prandaj dhe po krijoj bindjen që dramat duhet t’i botoj në një libër më vete. Kuptohet, nëse ndonjë botues tregohet i gatshëm.
Dhe në përfundim të pyetjes suaj, e dini se herë – herë, diku thellë pavetëdijes sime, ngjizet turbullt dyshimi: po sikur në të ardhmen, kur të mos jem më, të kujtohem e ndoshta edhe të çmohem jo si romancier, por si dramaturg?
Besoj se ky dyshim nuk ju është kthyer në shqetësim, apo jo?
DIBRA: Ndoshta jo tamam shqetësim. Por një drojë e lehtë, po.
Cila është lidhja juaj me teatrin dhe në çfarë gjendje i shihni teatrin dhe dramën sot?
DIBRA: I njoh tezat e teoritë që mbështesin argumentin se dramaturgu nuk mund të jetë i tillë, nëse nuk është i angazhuar totalisht me teatrin edhe në aspektin e tij fizik, strukturor; nëse nuk i njeh gjithë mekanizmat dhe sekretet e skenës. Pra, teori e teza që kërkojnë një pjesëmarrje aktive e të vazhdueshme të dramaturgut jo vetëm në ngjizjen e tekstit teatror, por edhe gjatë gjithë punës e procesit të vënies së tij në skenë. Mund të jenë të vërteta e të sakta këto teza. Dhe duhet të jenë të tilla. Përvoja e dramaturgjisë e dëshmon në shumë raste dhe me plot shembuj. Në teatrin bashkëkohor, në jo pak raste, autorët e teksteve dramaturgjikë janë njëherësh edhe regjisorë të këtyre teksteve. Por në rastin tim funksionon pak më ndryshe. Me ta përfunduar së shkruari një dramë, e quaj të kryer punën time. Sipas meje ajo tashmë u përket e tëra regjisorit dhe aktorëve. Edhe procesin e punëve e të provave, në tavolinë apo në skenë, nuk më pëlqen ta ndjek. Sikur më lodhin vogëlsirat dhe një lloj prozaizmi që shoqëron gjithë këtë proces. Më pëlqen ta shijoj në fund frutin, domethënë të pjekur.
Përpiqem ta ndjek jetën teatrore, por jo me intensitetin e duhur. Bëj përzgjedhje të dramave që ndjek dhe ndonjëherë, për fat të keq, jam edhe paragjykues. Për faj edhe të natyrës sime tepër kërkuese, më së shumti dal i pakënaqur nga sallat e teatrove. Në gjykimin tim, teatri shqiptar gjatë këtyre dekadave të fundit ka dëshmuar më shumë probleme e mangësi sesa arritje. Kështu, një dramaturg shqiptar e ka të vështirë, në mos të pamundur, të përfaqësohet denjësisht në skenat e huaja. Për të mos thënë që s’e ka aspak të lehtë të prezantohet edhe në skenat tona. Sepse regjisorët tanë, shumica, të interesuar thjesht për emrin e tyre dhe përfitimet e çastit, thuajse kanë hequr dorë nga autorët shqiptarë, duke u përqendruar vetëm te klasikët e huaj, të cilët mund të shërbejnë edhe si garanci për suksesin. Gjithashtu, më trishton tendenca e mjaft regjisorëve për ta orientuar shfaqjen dramatike drejt spektaklit xixëllues – përplot me elementë, drita e efekte, duke lënë kështu pas dore e duke zbehur forcën dhe rolin e tekstit. Unë ruaj bindjen, ndoshta të vjetruar, se një shfaqje dramatike është para së gjithash TEKST; mandej, edhe shumëçka tjetër.
Natyrisht, për problemet e mangësitë e teatrit shqiptar jo pak përgjegjës janë edhe vetë dramaturgët, shkrimtarët; në mos qofshin ata të parët. Në jo pak raste, në gjykimin tim, drama shqiptare vuan nga njëlloj patetizmi e deklarativizmi, provincializëm tematik e varfëri në mjetet shprehëse, imitim i modeleve të huaja, krijim i klisheve etj. Gjithashtu, unë mendoj se dramaturgjia jonë, kinse për të qenë e kohës dhe moderne, është larguar trishtueshëm nga problematikat e individit shqiptar.
Mendoj se një situatë e tillë ka sjellë, si pasojë, edhe deformimin e spektatorit. Druaj se kemi krijuar e po krijojmë spektatorin e batutës, i cili rri në pritje të saj, qeshën me të dhe pret batutën e radhës. Domethënë, njëlloj spektatori dembel, spektator spektaklesh, që rri e pret gjithçka të gatshme, thuajse i paaftë të bashkëpunojë, të analizojë e të reflektojë.
Sidoqoftë, këto ishin thjesht gjykimet e mia dhe uroj të jem i gabuar në shumë prej tyre.
Cila është gjendja e artistit dhe cili është i ashtuquajturi “funksion i artit” sot?
DIBRA: Kjo pyetje, sidomos pjesa e dytë e saj, gjithnjë josh për përgjigje të forta, të mëdha e, për pasojë, edhe patetike. Të tipit, si “funksioni i artit dhe i artistit është të shpëtojë botën e shoqërinë” (bota e shoqëria jo vetëm që s’kanë shpëtuar, por ndodhen buzë gremine); “të ushqejë të bukurën, të mirën e të ndershmen” (e bukura, e mira, e ndershmja fyhen e shpërfillen gjithandej); “të luftojë të keqen e padrejtësitë” (njeriu po dehumanizohet gjithnjë e më frikshëm) dhe plot të tjera kësisoj. Në fakt, sipas meje, problemi qëndron te togfjalëshi “funksioni i artit” – togfjalësh që ka sjellë e sjell aq shumë sherre estetike – pra, te vendosja ngjitur me njëra – tjetrën e këtyre dy fjalëve: funksion dhe art. Edhe pse mund të kenë njëfarë logjike, ne rrallë ose kurrë shtrojmë pyetje të tilla, si për shembull:
“Cili është funksioni i ndriçimit të vetëtimës?”
“Cili është funksioni i aromës së luleve?”
“Cili është funksioni i këngës së zogjve?”
“Cili është funksioni i prarimit të perëndimeve?”
“Cili është funksioni i krismës së armëve?”
… dhe plot e plot të tjera kësisoj.
Në logjikën e kësaj që shënova më sipër, unë do t’i përgjigjesha pyetjes suaj duke shtuar se funksioni i artit sot është thjesht të mbijetojë. E kam fjalën për një mbijetesë që mban dhe ruan vulën e dinjitetit. Nuk e di sa isha i qartë?
Gjendja e artistit sot? (Besoj, e keni fjalën për Artistin me A të madhe, edhe pse logjika post-moderne nuk na i lejon diferencime të tilla). Mendoj se po ajo që ka qenë dje, po ajo që do të jetë dhe nesër. Gjithnjë i pakënaqur e në konflikt me shpirtin, frymën, zakonet e kohës dhe të shoqërisë, së cilës i përket.
Pas shkrimit të dhjetëra librave, si e shihni krijimin: si kërkim të idesë, formës, apo formulës?
DIBRA: Sinqerisht nuk di me i dhanë një përgjigje të saktë kësaj pyetjeje dhe kë të veçoj prej argumenteve që ju parashtroni; në gjykimin tim e në përvojën time krijuese, qëndrojnë që të gjithë.
Por, ndoshta, Krijimin e shoh thjesht si një kërkim të përhershëm të vetes sime – të humbur s’di se kur, s’di se ku dhe s’di se pse.
Përveç me veprat letrare dhe me teatrin, në disa raste, vepra juaj krijon relacione të forta edhe me filmin. Ka mbi një shekull që flitet për relacionin letërsi-film dhe ka pak dekada që flitet për ndikimin e estetikës kinematografike mbi letërsinë, por si e shihni ju këtë fenomen nga përvojat personale?
DIBRA: Më vjen mirë që i keni spikatur relacionet e veprës sime me filmin, të dukshme sidomos në ndonjërin prej romaneve të fundit dhe ku mund të vihet re ajo që ju e quani ndikim të estetikës kinematografike mbi letërsinë. Si shembull të kësaj që thashë, mund të përmend romanin tim Gjumi mbi borë, ndërtimi i të cilit në formë sekuencash duket të jetë presion iestetikës kinematografike; apo dendësia e detajeve dhe imazhet që zëvendësojnë njëri – tjetrin te romani Legjenda e vetmisë. Po, me aq sa kam kohë e mundësi e ndjek filmin. Kuptohet, nuk jam ndjekës shembullor e i rregullt. Më shumë përzgjedhës. Në shijen time nuk janë filmat që thjesht rrëfejnë e tregojnë (sado bukur e mirë ta bëjnë këtë), por ato që përmes rrëfimit ndërtojnë metafora. Ndër kineastët bashkëkohorë çmoj regjisorin danez Lars von Trier dhe thuajse gjithë filmografinë e tij.
Në gjykimin tim, ndikimi i kinematografisë mbi letërsinë, konkretisht mbi romanin, është sipërfaqësor dhe shfaqet kryesisht në aspektin formal, atë të strukturës. Unë mendoj që, edhe pse kjo mund të tingëllojë disi e vjetruar, se të dy artet, letërsia e filmi, vazhdojnë të ruajnë njëfarë pavarësie nga njëri – tjetri, edhe pse i japin e i marrin pa pushim njëri – tjetrit. Duke e vazhduar këtë logjikë, kam dëshirë të besoj që një Maje Letrare, domethënë një kryevepre, i mjafton vetvetja dhe “gjuha e mjetet filmike”, domethënë kthimi i saj në film, ndodh ta cenojnë atë. Në mbështetje të kësaj që thashë, sjell rastet e ekranizimit të romaneve të Kafkës. Ose ato të Floberit e Dostojevskit. Apo dështimin spektakolar që njohu ekranizimi i romanit të mrekullueshëm “Ishulli i mundshëm” (2008), kryevepra e shkrimtarit të famshëm francez Michel Houellebecq. Pa përmendur rastin e romanit – ikonë të letërsisë post-moderne, “Hoteli i bardhë” i D. M. Thomas, ekranizimi i të cilit, me sa di unë, mbetet mision i pamundur prej më shumë se dy dekadash, edhe pse në dëshirën dhe në projektet e disa prej regjisorëve më të njohur bashkëkohorë.
Sidoqoftë, duke pretenduar të mos kem shkruar kryevepra, mua do më pëlqente jo pak që një ditë ndonjëri prej romaneve të mi të ekranizohej. Di që para njëzet vitesh ka pasur ide për të ndërtuar një film mbi bazën e romanit tim të parë, Nudo. Porse deri më tash gjithçka ka mbetur në kufijtë e idesë dhe të dëshirës.
Ju kanë quajtur autor eksperimental, minimalist, modernist, postmodernist etj., kurse unë tash ju shoh, mbi të gjitha, si klasik, që keni zënë vend në letërsi shqipe, të cilën po e përfaqësoni denjësisht edhe në nivel ndërkombëtar. Çfarë keni humbur dhe çfarë keni fituar si autor përgjatë këtyre tridhjetë vjetëve krijimtari letrare?
DIBRA: Nuk e di sesi më vjen përcaktimi juaj si një “autor klasik”… Seç ka një shije si prej myku e muzesh. Ndërkohë që unë shpresoj se do të kem prapë fillime të papritura e shpërthime të befta letrare. Megjithatë, le të mbesim te shpresa…
Pse, ka shkrimtar që s’do të donte të bëhej klasik për së gjalli? Joyce dhe Eliot, për shembull, njiheshin për së gjalli si klasikë të modernizmit.
DIBRA: Bëra pak humor. Po, një shkrimtar do ta ëndërronte të bëhej klasik për së gjalli. Në kuptimin që e përdor Borhes termin “klasik”, në atë kuptim që besoj e keni përdorur edhe ju në pyetjen tuaj, domethënë si një vlerë e pranuar tashmë.
Duke iu rikthyer pyetjes së përparshme, do të shtoja se përcaktimetqë i kanë bërë autorësisë e krijimeve të mia teoricienë dhe kritikë të ndryshëm (keni harruar përcaktimin autor shkodran), jam i detyruar t’i pranoj. Them jam i detyruar, sepse nuk më ka pëlqyer që vepra ime letrare të mbyllet në kallëpe të ngushtë teorikë. Por kritikët e teoricienët kanë punën e tyre. Siç ka autori të vetën. Sidoqoftë, sedra e një shkrimtari miklohet jo pak nga vëmendja e kritikës. Dhe vetë shkrimtari i është falënderues e mirënjohës kritikës, vëmendjes së saj.
Por nga gjithë përcaktimet, më i shpeshti dhe që tashmë më rri si vulë, është ai i autorit post-modernist. Dhe një vulë e tillë më është vënë qysh në veprat e mia të para, atëherë kur as që e kisha dëgjuar termin post-modernizëm. Më vonë, kur edhe për qëllime pune e studimi (në Universitet jap Lëndën e Post-modernizmit) lexova jo pak rreth post-modernes, konstatova se kritikët e teoricienët kishin pasur të drejtë që disa prej veprave të mia të para i patën përcaktuar si post-moderne. Domethënë, unë kisha qenë autor post-modern pa e ditur se isha i tillë! E solla këtë rast për të dëshmuar gjykimin tim se post-modernizmi ndër letra (ashtu si çdo -izëm tjetër, ndoshta), më shumë se një tërësi strikte rregullash, parimesh, mjetesh, normash e kodesh, është frymë e ndjeshmëri. Është pikërisht ajo ndjeshmëri me të cilën ti i qasesh Kohës tënde. Duke lexuar e përsiatur jo pak rreth Post-modernizmit, domethënë duke jetuar brenda tij, kam arritur në konkluzionin se ai i vlen shkrimtarit për të rrokur një gamë sa më të gjerë realitetesh (të brendshëm e të jashtëm) dhe për t’i reflektuar e pasqyruar sa më besueshëm ato. Thënë ndryshe, nëse realiteti paraqitet i tillë, shumëformësh, post-modern, likuid, s’ka pse të mos jetë i tillë në krijim edhe reflektuesi e pasqyruesi i tij, domethënë shkrimtari. Pra, në këtë kuptim POSTMODERNIZMI ËSHTË REALIZËM.
Kurse lidhur me pjesën e fundit të pyetjes suaj, mund të them se si autor nuk besoj të kem humbur diçka të rëndësishme gjatë këtyre tridhjetë vjetëve krijimtari letrare. Por më trishton fakti që disa prej titujve nga vepra ime nuk gjenden më nëpër librari, edhe pse kërkohen nga lexuesit.
Di që kam fituar vëmendjen e jo pak lexuesve.
(Botuar në numrin 15 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Ridvan Dibra (1959) është ndër shkrimtarët më të njohur bashkëkohorë shqiptarë dhe, po ashtu, profesor në Universitetin e Shkodrës. Veprat e tij janë përkthyer në disa gjuhë të huaja dhe janë shpërblyer me disa çmime kombëtare. Ndër veprat më të njohura të tij janë: Prostituta e virgjër, Nudo, Në kërkim të fëmijës së humbur, Legjenda e vetmisë, Gjumi mbi borë, Dashuritë e virgjëreshës Madalenë etj.
