Intervistoi Ag Apolloni
Profesor, ditarin tuaj “Dëshmitar në kohë historike” e keni filluar në vitin 1966, që do të thotë se tridhjetë vjetët e para të jetës suaj nuk i keni rrëfyer, qoftë edhe në formë kujtimesh. E di që nuk është në natyrën tuaj të rrëfeni shkurt, por a jeni dakord të bëni një përjashtim për revistën tonë dhe t’ia nisni pikërisht me këtë“periudhë të heshtur”?
Rexhep QOSJA: Në parafjalën e ditarëve që po botoj me titullin Dëshmitar në kohë historike e kam theksuar se edhe para vitit 1966, kur e kam filluar vëllimin e parë të këtyre ditarëve, kam mbajtur shënime për ato që kam përjetuar, parë, dëgjuar, lexuar, kuptuar a moskuptuar, dashur a mosdashur, në mos jo çdo ditë së paku gjatë disa ditëve në muaj. Janë këto shënime të them naive të një të riu, nxënësi të Normales së Prishtinës a studenti të Fakultetit Filozofik të Prishtinës, në kuadrin e të cilit ishte asokohe Dega e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe, që e kisha regjistruar, të cilat nuk i kam quajtur të vlefshme, të denja, për t’i futur në ditarët që po botoj.
Po e botoj një shënim fare, fare të shkurtër të atij ditari naiv rinor: “6.5.1958. Është koha të mësoj ma shumë se deritash se tash do të fillojnë profesorat të na i vejnë notat e funit. Nuk dua të jam sivjet ma i dobët se vjetin e kaluem. E shtina fletoren në xhepin e mrenshëm të setrës dhe u nisa drejt Gërmisë, ku nuk më pengon kush dhe ku mund t’i përsëris me za ato që i lexoj. Unë i mësoj përgjegjet që do t’ia jap profesorit për menç dhe nuk më vjen keq kur shokët më thonë bubaç! Ani le të më thonë bubaç, por marr pesçe me ato përgjigjet e mësuara përmenç!”
Çfarë mbani mend nga vitet e hershme me familjen në vendlindjen tuaj?
QOSJA: Jam rritur në një familje të përbërë prej nënës, babait, tri motrave dhe katër vëllezërve. Kishim sa për të mos qenë të uritur dhe sa për t’u veshur thjesht, thjesht, por pastër. Nëna ime, kur ishim të vegjël, na lante me hi e dikur me sapun të rrobave. Isha fëmijë shembullor në shkollë: shembullor për pastërti e për mësime, kështu më kanë quajtur atëherë, por edhe më vonë. Kurrë nuk e kam dëgjuar babanë duke e ngritur zërin a duke e fyer nënën time dhe kurrë nuk e kam dëgjuar nënën duke ia kthyer fjalën babait. Ndryshe prej babait që ndonjëherë na qortonte butë, butë, nëna, kur nuk ishim të dëgjueshëm dhe kur nuk i kryenim punët e detyrat, që na takonin a na i jepnin, na qortonte me shuplaka apo me thupër kur më të hollë e kur, madje, pakëz edhe më të trashë. Mund të them, prandaj, se jam rritur në një familje të lumtur: të lumtur në ato kushtet tona të atëhershme, që mund të quheshin kushte varfërie e mungese të shumëçkaje.
Lapsin e fletoren do t’i kem në dorë mbasi t’i kryej katër klasat e fillores. Më parë shkruanim në disa tabela me njëfarë shkumbësi të fortë, si gur, në disa tabela në trajtën e katërkëndëshit kënddrejtë, në të cilat pas disa javësh mbeteshin hullitë që bëheshin pengesë për përdorimin e tyre më të gjatë.
Cilët janë librat e parë që i keni lexuar?
QOSJA: Librat e parë, në të vërtetë vargjet a pjesët e prozave të para, që kam lexuar në fëmijërinë time janë vargje nga Lulet e Verës dhe Bagëti e Bujqësia të Naim Frashërit dhe fragmente të romanit të Haki Stërmillit, Sikur t’isha djalë.
Por, libri i parë i huaj, në të vërtetë romani i parë i huaj që kam lexuar është Përjetimet e Samjuell Pingllit (Është fjala për romanin e shkrimtarit rus S. Beliaev, Semiuelia Pinglia, 1945 – shënimi im, A. A.). Kurrë më vonë nuk e kam ndeshur atë roman dhe nuk kam mësuar gjë për autorin e tij. Mund të ishte autor rus, anglez a amerikan, që kishte jetuar ndoshta në shekullin nëntëmbëdhjetë a në shekullin njëzet.
Librat e tjerë që kam lexuar në atë kohë, në fëmijërinë dhe në rininë time të hershme, derisa isha nxënës i Shtatëvjeçares, në vendlindje, janë kryesisht libra të autorëve rusë e ukrainas – proza të Tolstoit, Gogolit, Maksim Gorkit, vargje të Majakovskit e Jeseninit dhe proza e vargje të autorëve jugosllavë: Branko Qopiqit, Desanka Maksimoviqit, Radovan Zogoviqit, Ivan Cankarit, Vladimir Nazorit, Ivan Goran Kovaçiqit e të tjerë.
Keni pasur dilema për të zgjedhur profesionin e jetës, apo letërsia ishte zgjedhja juaj e parë?
QOSJA: Kam dashur, se kjo ishte dëshira e babait tim, ta studioj mjekësinë dhe jam përgatitur për provim pranues, por, meqenëse kisha kryer Normalen e jo gjimnazin apo shkollën e mesme të mjekësisë, nuk do të më lejohet pranimi në Mjekësi, natyrisht në Beograd. U regjistrova në fakultetin e parë që atëherë u hap në Prishtinë – në Fakultetin Filozofik në kuadrin e të cilit ishte Dega e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe. Babai im u dëshpërua pse nuk arrita ta regjistroj Mjekësinë, por unë mund të them se u gëzova: u regjistrova në atë fakultet në të cilin do të mësoja lëndën që doja më së shumti që kur isha në Normalen e Prishtinës: letërsinë. Si nxënës i shkollës së mesme, i Normales, kam shkruar disa shkrime që profesori im më i dashur e më i çmuar, Ali Hadri, do të m’i botojë asokohe në revistën Përparimi.
Në atë kohë u njohët me gruan tuaj?
QOSJA: Gruan time, Shpresën, e cila nuk jeton që nga 20 maji i vitit 2012, e kam njohur kur unë isha në vitin e tretë të Normales, kurse ajo në vitin e parë, por lidhje me të do të krijoj kur u bëmë studentë: unë student i gjuhës dhe i letërsisë shqipe, kurse ajo studente e gjuhës angleze në Fakultetin Filozofik në Prishtinë. Lidhja jonë do të kurorëzohet me martesë pas afër dy vjetësh, në vitin 1962. Një fjali që do t’ia them do të përcaktojë lidhjen mes Shpresës dhe meje dhe kjo ishte fjalia: “Mos u ngut, bukuroshe, se e ke belin shumë të hollë dhe mund ta thyesh nëse ec shpejt!”
Nuk thuhet kot se dashurinë e femrave më shumë se sytë e zgjojnë veshët: fjalët e mira që u pëlqejnë.
A ka qenë e vështirë të shkëputeni nga vendlindja për të jetuar përgjithmonë në Kosovë?
QOSJA: Për mua nuk ka qenë e vështirë të shkëputem prej vendlindjes e të vij për t’u shkolluar në Kosovë. Në atë kohë – e ishin vitet pesëdhjetë të shekullit njëzet, bëheshin përpjekje të mëdha, të organizuara, shoqërore, për shkollimin e të rinjve e, pjesërisht, edhe të të rejave. Prindërit e mi, bënë krejt ç’kishin mundësi që unë të vazhdoja shkollimin, të bëhesha i dijshëm, doktor – thoshte babai, doktor a profesor – thoshte nëna. Në sajë të përkushtimit të tillë të prindërve unë edhe jam frymëzuar shumë për t’u arsimuar. E ku do ta vazhdoja shkollimin? Natyrisht në Kosovë – sepse vetëm në Kosovë kishte shkolla të mesme në gjuhën shqipe dhe në Kosovë pranoheshin shumë dashamirshëm të rinjtë shqiptarë prej Malit të Zi dhe viseve të tjera jashtë Kosove, që vinin për t’u shkolluar.
Në ditarin tuaj e kam hasur një lloj ankimi ndaj shoqërisë kosovare që ju ka parë vazhdimisht jo si qytetar të saj, por si të huaj, si ardhacak.
QOSJA: Njëfarë qëndrimi lokalist, që shprehej me një si mosdurim të kohëpaskohshëm ndaj “ardhacakëve”, si quheshin ata që kishin ardhur në Kosovë, e kam hasur jo kur isha nxënës i Normales, jo kur isha student, por kur fillova të merresha me shkrime. Dhe, ky nuk ishte lokalizëm i përgjithshëm. Ky nuk ishte lokalizëm i shoqërisë shqiptare kosovare – jo, kurrë, në asnjë rast. Ky ishte lokalizëm i disa mediokriteteve të cilët, me lokalizmin e tyre, tregonin sesa shumë “e donin” Kosovën, në të vërtetë e gjymtonin Kosovën!
Dua ta theksoj me këtë rast se ne të ardhurit prej Malit të Zi e besoj edhe të ardhurit prej Maqedonisë apo prej anës së Preshevës kishim shumë përkrahje prej politikanëve shqiptarë dhe prej intelektualëve, numri i të cilëve atëherë, në Kosovë, në vitin 1966, nuk i kalonte 600 veta. Mua, fjala vjen, vitin e fundit të Normales më ka siguruar bursë, në Mitrovicë, profesoresha Vahide Hoxha, bashkëshortja e Fadil Hoxhës, kurse gjatë studimeve, meqenëse isha vonuar në konkurrimin për bursë, më është bërë e mundshme të studioj duke punuar njëkohësisht në Radio Prishtinën. Dhe, këtë mundësi në Radio ma pati krijuar drejtori i atëhershëm i Radios, Ismet Mula.
Sot kemi më shumë lokalizëm se para fillimit të organizimit tonë demokratik. Nuk thuhet rastësisht se në demokraci ndodh të lulëzojnë të ashtuquajtur partikularizma, domethënë trajta të ndryshme të lokalizmave. Dhe këta partikularizma, këto trajta të ndryshme të lokalizmave, po paraqiten e po shprehen në jetën tonë shoqërore, politike dhe kulturore. Dikur lokalistët ishin kryesisht zëra të vetmuar, pak më vonë lokalistët u organizuan në klane, kurse tani janë bërë grupe më të mëdha, kur e kur në institucione kulturore, shkencore e kur e kur edhe në parti e në institucione politike. Nuk ka dyshim se pas personave që e predikojnë – disa si fshehurazi e disa zhurmshëm, idenë e krijimit të kombit kosovar, që do të ketë edhe gjuhën e tij të veçantë, edhe letërsinë e tij të filluar prej Pjetër Bogdanit, qëndrojnë disa grupe që punojnë në disa institucione kulturore, shkencore e politike!
Nuk ka dyshim se pas disa personave që tash e sa vjet fusin pyka në bashkëpunimin midis Shqipërisë e Kosovës, duke thënë se prej Shqipërisë ne në Kosovë nuk kemi çka mësojmë, duke thënë se prej Shqipërisë na imponohet një epërsi intelektuale, që nuk duhet ta durojmë, duke thënë se Shqipëria nuk mund të jetë Piemonti ynë, duke thënë se Shqipëria duhet të shikojë punët e veta e jo tonat, thuajse Shqipëria po kërkuaka që të jetë Piemont i shqiptarëve, nuk ka dyshim, pra, se pas personave që e bëjnë këtë propagandë të ndërtuar mbi ideologjinë e ashtuquajtur separatiste qëndrojnë disa institucione feudale partiake, shkencore, kulturore dhe politike me lokalistët e tyre!
Lokalizmi si mendësi kufizuese, prapalënëse, nuk nxitet prej prejardhjes, por prej interesave të ndryshme të atyre që e tregojnë dhe e përdorin në jetën e përditshme. Leverditë e ndryshme janë arsyeja e shëmtuar pse sot ndodh që lokalizmi të përcaktojë gjykimet e vlerësimet e dikujt si në fushën e politikës, ashtu edhe në fushën e arteve e të shkencave, të përcaktojë gjykimet e vlerësimet kritike, estetike, politike, ideologjike e të tjera!
Kohë pas kohe e kam ngritur dhe vazhdoj ta ngre zërin kundër lokalizmit jo pse lokalizmi i disa personave mund të më dëmtojë, por pse lokalizmi për bindjen time është dukuri që cenon dinjitetin kulturor e demokratik në përgjithësi të mjedisit ku shfaqet. Lokalistët harrojnë, ndërkaq, se ndjenja e tyre e shprehur si “atdhetarizëm” i mëhallës, shpesh e nxit nderimin, përkrahjen e shumë të tjerëve për të mosduruarin e tyre. Kështu ndodh shpesh në këtë jetë: shpirtvogli kur përpiqet të të bëjë keq, në të vërtetë padashur të bën mirë.
Megjithatë, ju me punën tuaj jeni bërë intelektuali kryesor këtu dhe jo vetëm për Kosovën, por edhe për Shqipërinë dhe gjithë shoqërinë shqiptare, jeni konsideruar si një busull që në kohë të vështira tregon drejtimin që duhet të ndjekë kombi.
QOSJA: Ishte ajo kohë kur unë, gjatë viteve me radhë, mjerisht i vetëm, bëja betejën kundër shovinizmit serb, që ishte bërë politikë e disa intelektualëve serbë dhe e shtetit serb kundër shqiptarëve, kundër historisë, krijimtarisë shpirtërore, traditave dhe të tashmes së tyre! Ishte kjo kohë, kur unë përgjatë disa vjetëve, mjerisht i vetëm, komprometoja politikën kundërshqiptare serbe, maqedonase e malazeze në shkrimet e mia që botoheshin në të përditshme a në javore në Kroaci e në Slloveni. Populli shqiptar e ka shpërblyer këtë veprimtari timen me nderimin që më ka bërë e që më bën kudo jam paraqitur e kudo paraqitem.
Por nuk është kjo veprimtari e imja politike e kulturore e vetmja arsye që më konsideronin ashtu siç thatë ju. Arsye më e madhe pse jam konsideruar dhe prej shumë shqiptarëve konsiderohem edhe sot, si e thatë ju, “busull që në kohë të vështira tregon drejtimin që duhet të ndjekë kombi”, është përkushtimi im kurrë i tradhtuar ndaj të vërtetës dhe të drejtës, në të vërtetë përkushtimi im kurrë i tradhtuar ndaj të papushtetshmëve dhe mospajtimi im me të pushtetshmit, që pushtetin e ushtrojnë duke pasur parasysh jo të gjithë po në radhë të parë veten dhe të vetët!
Në fillim të viteve ’90, grupi nismëtar i Lidhjes Demokratike të Kosovës kërkoi që ju të nënshkruani aktin themelues të kësaj partie. Ju e refuzuat vetëm për shkak së në këtë parti ishin dy personat që kishin bërë fushatë kundër jush, njëri prej të cilëve do të zgjidhej lider i kësaj partie një muaj pas refuzimit që i bëtë ju atij programi, apo kishit edhe arsye të tjera?
QOSJA: Sa më kujtohet, Kuvendi Themelues i Lidhjes Demokratike të Kosovës është mbajtur më 23 dhjetor të vitit 1989. Ndonjë javë para kësaj date flitej se disa gazetarë të Rilindjes do të krijojnë parti politike, që do të quhet Lidhja Demokratike e Kosovës apo përafërsisht ashtu.
Më 20 dhjetor, gazetari dhe prozatori Jusuf Buxhovi, për të cilin thuhej se ishte i pari që kishte dhënë nismën për formimin e partisë në fjalë, do të vijë tek unë, në Institut, në Institutin Albanologjik, dhe do të më propozojë, në emrin e kolegëve – themelues të Lidhjes Demokratike të Kosovës, që të bëhem kryetar i saj. Do të bisedojmë mjaft gjatë për shumëçka në lidhje me partinë e re, për përbërjen e saj dhe për mundësitë e saj politike në ato kushte në të cilat Serbia e kishte përmbysur autonominë e vitit 1974. Në fund të bisedës do t’i them Jusufit se nuk mund të pranoj të bëhem kryetar i Lidhjes Demokratike. Janë disa arsye pse nuk do të pranoj të bëhem kryetar i saj.
E para, dhe kryesorja, sepse programi i saj, që do të ma sjellë Jusufi dhe do ta lexoj në prani të tij, aty, në zyrën time, ishte program për një autonomi, por për një autonomi të Kosovës shumë më të kufizuar se ç’kishte qenë autonomia e vitit 1974, në të vërtetë siç ishte “autonomia”, që i parashihej Kosovës mbas ndryshimeve që kishte bërë Kuvendi i Serbisë në Kushtetutën e vitit 1974 e që i kishte miratuar Kuvendi i Kosovës në mbledhjen e 23 marsit të vitit 1989.
Nuk mund ta pranoja atë Program për autonomi të Kosovës sepse kisha mendime të tjera, mendime për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës, në të vërtetë për lirinë dhe bashkimin e saj me Shqipërinë, që shpreheshin edhe në shkrime e biseda të mia, që u kisha dhënë disa gazetave a radiove kroate, sllovene apo të botës së jashtme.
E dyta, sepse partia në fjalë, Lidhja Demokratike e Kosovës, për t’u legalizuar, si më tha Jusufi, do të regjistrohej në ministrinë përkatëse, tani nuk më kujtohet, të Jugosllavisë, që ende nuk ishte shpërbërë sado ishte në shpërbërje e sipër, apo të Republikës së Serbisë.
Regjistrimi në ministrinë e Jugosllavisë apo të Serbisë i bënte të mundshme LDK-së, të vepronte politikisht, por njëkohësisht e obligonte për të vepruar në pajtim me politikën e Jugosllavisë dhe të Serbisë.
E treta, nuk do të pajtohem të bëhem kryetar i Lidhjes Demokratike të Kosovës edhe për shkak se ndër themeluesit e saj dhe ndër anëtarët e saj, që, thuhej, tashmë ishin regjistruar, kishte disa veta me jetëshkrim politik që bënte të mos kihej besim në qëndrueshmërinë e tyre politike!
Nuk mund të them se ata dy shkrimtarët që kishin zhvilluar fushatë kundër meje bënin pjesë ndër ata me të cilët nuk doja të isha në të njëjtën parti.
Këto ishin tri arsyet kryesore, besoj të mjafta, pse nuk do të pranoj të bëhem as kryetar e as anëtar i Lidhjes Demokratike të Kosovës. Koha prej fundit të dhjetorit të vitit 1989 e deri në nëntor të vitit 1997, kur UÇK-ja, Ushtria Çlirimtare e Kosovës, do të paraqitet botërisht, do të më japë të drejtë dhe do të më japë të drejtë sepse LDK-ja me politikën e saj të mjerueshme, me të ashtuquajturat zgjedhje “të lira e demokratike” nën pushtimin e Serbisë, do ta çmobilizojë shpirtërisht dhe moralisht popullin, prandaj edhe do të pësojë disfatë të plotë politike, politike dhe morale, ditën e organizimit të Konferencës Ndërkombëtare për Kosovën në Rambuje, mbajtja e së cilës i detyrohet luftës së UÇK-së.
Edhe pse nuk e pranuat postin e liderit politik, ju vazhduat rolin e liderit shpirtëror të kombit. Dekada e fundit e shekullit të kaluar ishte dekadë e mitizimit tuaj. Librat, intervistat dhe deklaratat tuaja priteshin me padurim. Shkuarja juaj në Rambuje ishte një lajm i mirë për të gjithë, sepse mes palës që s’kishte guximin të kundërshtonte dhe palës tjetër që s’kishte durimin të arsyetonte, ju krijonit një baraspeshë racionale. Por, paqja që u nënshkrua atje, paqja e përgjakshme, siç e keni quajtur, solli një luftë tjetër, tashmë një luftë ku dy palët e kundërta u bashkuan për të përfituar në kurriz të Kosovës. Si e shihni dhe si e përjetoni këtë?
QOSJA: Bashkimin e dy palëve të kundërta, që nuk pajtoheshin aspak, që kundërshtoheshin shumë, që bënin politika të kundërta, të mospajtueshme para luftës dhe gjatë luftës çlirimtare, e sot të bashkuara “për të përfituar në kurriz të Kosovës”, natyrisht, nuk e përjetoj rehat, siç nuk e përjeton rehat, e qetë, besoj pjesa më e madhe e popullit shqiptar të Kosovës. Më shkaktojnë shumë keqardhje korrupsioni, nepotizmi, krimi i organizuar, privilegjet turpëruese të njerëzve të politikës, diplomat, masteret, doktoratat e blera, ringritja e disa shegertëve politikë të regjimit të Millosheviqit në institucionet politike e shtetërore të Kosovës, ringjallja e tipit të çerekintelektualit servil, që rishtazi po e komprometon dhe po e fyen misionin e intelektualit duke i ushqyer institucionet politike e shtetërore me gënjeshtra, me mosdurime, me xhelozi ndaj atyre që mendojnë ndryshe, që mendojnë me kokë të vet.
T’i kthehemi letërsisë! Njiheni si kritiku kryesor i Kosovës. Sipas Sabri Hamitit (2003:7), ju keni përmbysur metodën e realizmit socialist; sipas Ibrahim Rugovës (Jeta e Re, 1974, nr. 6), ju keni zgjidhur çështje vitale për letërsinë; sipas Robert Elsie-it (2001: 444), ju jeni një ndër kritikët më të mëdhenj të Ballkanit. Çfarë modelesh kritike keni ndjekur dhe keni përvetësuar për të krijuar kritikën tuaj integrale?
QOSJA: Kur kam filluar të merrem me kritikën letrare njëkohësisht jam përpjekur të mësoj se si krejt shkruhet kritika jo vetëm në Jugosllavi, kryesisht në Serbi e në Kroaci, por edhe si shkruhet kritika në Evropë. Duke mësuar se si shkruhet kritika në Evropë do të mësoj pak a shumë si shkruhet edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Edhe studimet e shkallës së tretë në Beograd do të më bëjnë të mundshme të mësoj se cilat janë teoritë letrare, metodat shkencore, të mësoj çka e përbën shkencën e letërsisë, çka është gjenologjia kritike, çka është morfologjia kritike, çka është periodizimi letrar. E të tjera. Do të arrij kur më pak e kur më shumë t’i njoh kritikën impresioniste, kritikën jetëshkrimore, kritikën sociologjike, kritikën strukturaliste, formalizmin rus, kritikën gjuhësore, kritikën stilistike, kritikën e receptimit, kritikën fenomenologjike, kritikën tematike, kritikën psikanalitike. E të tjera. Mund të them se përshtypjen më të madhe do të ma bëjnë studiuesit çekë të cilët të parët do të merren më gjerësisht dhe më thellësisht me strukturën e veprës gjuhësore letrare; studiuesi Roman Ingarden, i cili do ta popullarizojë mendimin e tij teorik mbi karakterin e shumështresshëm të veprës letrare artistike, studiuesi kroat, Ivo Frangesh, i cili do të merret me studimin e stilit të shkrimtarit dhe, më në fund, studiuesi gjerman Hans Robert Jaus, i cili do të merret me receptimin, domethënë me leximin e përtashëm dhe historik të veprës letrare.
Do të krijoj bindjen se për një kritik letrar, dua të them për një studiues të letërsisë, është e rëndësishme, është vendimtare, të dijë: e para, se një vepër letrare shkruhet për t’u thënë diçka me të dhe, e dyta, për të treguar përmes interpretimit, shpjegimit dhe vlerësimit të saj, se si është thënë artistikisht ajo që ka dashur ta thotë autori. Vepra letrare është vepër artistike jo pse me të thuhet diçka, por pse ajo që thuhet në të thuhet në mënyrë artistike. Dhe, ajo vepër është aq më e mirë, aq më e vlefshme sa më artistikisht thuhet në të ajo që ka dashur ta thotë autori. Por, i vetëdijshëm për këtë, jam bërë i vetëdijshëm edhe për një të vërtetë tjetër, të përafërt me të parën. Një vepër letrare quhet e madhe jo vetëm në qoftë se është artistikisht e sendërtuar shumë artistikisht, por edhe në qoftë se është kuptimisht e rëndësishme ajo që e trajton, që e sjell në të krijuesi i saj. Edipi mbret është vepër e madhe letrare, Komedia hyjnore është vepër e madhe letrare, Hamleti është vepër e madhe letrare, Fausti është vepër e madhe letrare, sepse të gjitha këto janë vepra me kuptim, vepra me domethënie të madhe, me domethënie të madhe artistikisht të sendërtuar me dhunti të jashtëzakonshme, gjeniale krijuese. Mendimet e këtilla, bindjet e këtilla më kanë bërë krijues të kritikës së ashtuquajtur integrale.
Duke njohur kritikat e veçanta, metodat e veçanta të studimit të letërsisë kam mësuar se me një metodë, thjesht me një metodë nuk mund të shkruhet histori e letërsisë. E unë, jam kritik letrar, por kritik letrar me vetëdijen, përgatitjen dhe përkushtimet e historianit letrar.
Besoj që kënaqësinë e shkrimit nuk e keni gjetur në kritikë, por në fiksion?
QOSJA: Keni të drejtë, plotësisht. Kritika letrare, në përgjithësi studimet letrare, më pak a më shumë janë kufizuese, dua të them se ta kufizojnë lirinë e mendimit e të shprehjes, lirinë e imagjinatës. Krijimi i veprës gjuhësore artistike, i veprës letrare, ta sjell, ta dhuron këtë liri. Duke e krijuar veprën letrare je i gjithi, je i plotë, i tërësishëm me mendje, me imagjinatë, me gjykim dhe me ndjenja. Krijimi i veprës letrare të bën ta shijosh thelbësisht vlerën e lirisë në jetën e njeriut: të lirisë së pakufizuar.
Si ndiheni kur e filloni një roman dhe si pasi e mbaroni atë?
QOSJA: Kur e filloj një roman jam plot me mendime e me ndjenja të ndryshme, që kundërshtohen mes vete: plot me mendime e me ndjenja që i karakterizon, në njërën anë, një si gëzim se po krijoj një jetë, një jetë e quajtur vepër letrare artistike dhe, në anën tjetër, shqetësimi, nëse do të arrij ta krijoj siç e mendoj.
Kur e mbaroj romanin ndihem disi bosh, i zbrazët, i zbrazët si një tunel i gjerë e i gjatë, në të cilin, megjithatë, mund të dëgjohet edhe zëri më i prridhur. Por, ky zë i prridhur nuk është pa përmbajtjen e një gëzimi të heshtur se, ja, ke bërë diçka, ke krijuar një jetë, që, shpreson, mund të jetojë.
Duhet të kalojnë jo pak ditë që ajo zbrazëti, ajo boshësi shpirtërore të mbushet me mendime, me ndjenja – me imagjinatë të re.
Shumica e personazheve të Vajazanit bazohen në prototipa të Prishtinës. A ka lidhje kjo me atë strategjinë e njohur të Dantes, i cili njerëzit që s’i donte, i fuste në Ferr, ata të “përmirësueshmit” në Purgator, kurse të mirët në Parajsë?
QOSJA: Personazhi me emrin Trashe dhe një personazh tjetër i romanit Vdekja më vjen prej syve të tillë bazohen në prototipa nga vendlindja ime, kurse protagonistët dhe shumica e personazheve të tjerë bazohen në prototipa të Prishtinës. Nuk mund ta mohoj se llojet e mëdha letrare, si romanin e dramën, disa autorë i shfrytëzojnë kur për t’u çliruar prej disa mendimeve, gjykimeve a paragjykimeve, prej disa ndjenjave e kur për të shprehur mendime, gjykime, vlerësime, ndjenja përvetësuese.
Ajo që ju e quani strategjia e Dantes e që mund të quhet edhe Etika e Dantes mendoj se është strategji, është Etikë e jo pak shkrimtarëve. E imja po se po.
Romani “Vdekja më vjen prej syve të tillë” është romani më i zymtë, më pesimist në letërsinë shqipe. Si shpjegohet kjo, në një sistem “të lumtur”, ku realizmi socialist, sado metodë alternative (falë Kërlezhës, sigurisht), ishte metodë e preferuar në Jugosllavi, kurse, fatkeqësisht, e detyrueshme në Shqipëri?
QOSJA: Mbas këputjes së marrëdhënieve politike, shtetërore e kjo domethënë edhe ideologjike e kulturore me Bashkimin Sovjetik në vitin 1948, krijimtaria shkencore, artistike, filozofike në Jugosllavi do të lirohet prej obligimit zyrtar për t’iu përmbajtur doktrinës së realizmit socialist. Kjo nuk do të thotë, ndërkaq, se nuk do të ketë shkrimtarë e krijues të tjerë që kur më pak e kur më shumë do t’i përmbahen atij “realizmi” në krijimtarinë e tyre. Si kundërshtar i realizmit socialist dhe i çdo dogme në krijimtari, unë jam formuar në radhë të parë nën ndikimin e kritikëve, teorikëve, mendimtarëve, shkrimtarëve, sidomos, shkrimtarëve francezë. Më shumë se çdo letërsi tjetër kombëtare, unë e dua letërsinë franceze dhe e dua aq shumë, sigurisht, sepse e kam lexuar shumë, shumë, gjatë dhe e lexoj ashtu shumë, pandalshëm edhe sot. Mendoj se përmbledhja Lulet e së keqes e Sharl Bodlerit është vepra lirike më e bukur e më domethënëse në letërsinë botërore. Në të është i përmbajtur edhe një kuptim i veçantë, unë e quaj teorik e estetik, për letërsinë: letërsia është lule e së keqes. Unë nuk mund të shkruaj, nuk di të shkruaj për të mirat në jetën shoqërore, në jetën njerëzore. Të mirat në jetë për mua janë të vetëkuptueshme, janë të natyrshme. Mua më nxisin, më frymëzojnë që të shkruaj për to të këqijat, të padurueshmet, cenueset, poshtërueset, fyeset në jetë: ato janë të panatyrshme në jetën njerëzore. Prej andej vjen ai që ju e quani pesimizmi në romanin tim të parë e, më shumë a më pak, edhe në romanet e tjera dhe në dramat e monodramat e mia. Mund të jetë se edhe nga natyra jam më pak a më shumë pesimist. Ndoshta për këtë arsye e çmoj shumë, e çmoj si njërin prej shkrimtarëve më të mëdhenj evropianë të shekullit njëzet shkrimtarin Nikos Kazanzaqis. E dini çfarë epitafi i ka shkruar vetvetes? Epitaf që e përmban një roman:
Nuk më tremb asgjë, nuk shpresoj asgjë; jam i lirë.
Romani juaj i parë është romani më i përkthyer kosovar. Pse u desh të kalonin afër tri dekada deri te botimi i romanit të dytë, “Një dashuri dhe shtatë faje”?
QOSJA: Megjithëse romanet që kam shkruar pas romanit të parë, Vdekja më vjen prej syve të tillë, artistikisht, sipas bindjes sime, janë më të mirë se ai, i pari, ata kanë mbetur nën hijen e tij për një varg arsyesh, për shpjegimin e të cilave nuk e quaj të nevojshme të them ndonjë fjalë në këtë bisedë. Kanë kaluar afër tre dhjetëvjetësha deri te botimi i romanit tim të dytë, Një dashuri dhe shtatë faje, sepse më përfshinë ngjarjet politike, shoqërore e kombëtare në Kosovë pas demonstratave historike të vitit 1981.
Gjatë këtij intervali keni shkruar prozë?
QOSJA: Po, sigurisht, por nuk kam mundur të botoj romane, sepse kam ndier nevojë shpirtërore, politike, kombëtare, morale të merrem me shkrime publicistike për gjendjen, për fatin e shqiptarëve në Jugosllavi, për dhunën e ushtruar ndaj tyre dhe për të drejtat e tyre të ligjshme historike dhe natyrore.
Dhe, ashtu, në vend se të vazhdoja të paraqitesha para publikut si shkrimtar a historian i letërsisë, unë u paraqita si publicist, i cili shkroi mbi pesë mijë faqe për gjithë ato që i ka pësuar dhe për të gjitha ato që i ka dëshiruar Kosova shqiptare në fund të shekullit njëzet dhe në fillim të shekullit njëzet e një. Dhe, nuk pendohem për këtë. Mund të jetë se me ato vepra publicistike kreva një mision politik, etik, demokratik e kombëtar më të rëndësishëm se ç’do ta kryeja me romanet a studimet historiko letrare. Ato shkrime të miat publicistike mbërrinin, të përkthyera, në kancelaritë evropiane e amerikane, ku nuk mbërrinin fjalët shpesh të pacaktuara të partive politike. Libri im Çështja shqiptare – historia dhe politika, i përkthyer frëngjisht, do të përdoret prej diplomatëve e politikanëve evropianë si tekst i pashmangshëm për të kuptuar drejt ata çështjen shqiptare, gjendjen e shqiptarëve dhe kërkesat e tyre për të ardhmen: për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës, që një ditë pashmangshëm do të bashkohet me Shqipërinë.
Një kritik francez, André Clavel, në vitet ’90 ju pati quajtur “Rebeli i Kosovës”. Ju mbetët rebel edhe në kohën e paqes. Përveç shumë shkrimeve tuaja publicistike, edhe romani i tretë, “Nata është dita jonë”, si një përmbyllje e trilogjisë për Prishtinën, erdhi me tone rebelimi. Pas protagonistëve intelektualë, të urtë e të durueshëm, të dy romaneve të para, krijimi i protagonistit rebel në romanin e tretë ishte befasi. Si njeri që nuk pajtoheshit me durimin e dhunës në robëri, rebelimi juaj i pasluftës lidhet me shpërdorimin që po i bëhet demokracisë, apo jo?
QOSJA: Meqenëse Kosova e pasluftës nuk është më Kosova e paraluftës; meqenëse Kosova e pas luftës me shumëçka ka ndryshuar prej Kosovës së paraluftës, është e kuptueshme se romanet për jetën dhe protagonistët e personazhet e Kosovës nuk mund të jenë si ato të paraluftës. Protagonisti i romanit Nata është dita jonë është ashtu dhe aq i mospajtuar, ashtu dhe aq i kryengritur për shkak se mbasi kthehet në Kosovë prej azilit në Evropë e sheh, e jeton, e kupton një njëmendësi çfarë nuk e ka pritur, në asnjë mënyrë nuk e ka pritur.
Në takimet që kam pasur me shumë të huaj, diplomatë e politikanë, pas vitit 1981 e deri në mbarim të luftës çlirimtare, unë do t’ua them atyre atë mendimin e filozofit të lavdishëm anglez, Xhon Lokut: është mëkat të ushtrosh dhunë ndaj tjetrit, por është mëkat edhe të durosh dhunën. Dua të shtoj, ndërkaq, se si e keqja që ta bën i huaji ashtu edhe e keqja që ta bën i yti e keqe quhen. E keqja që ta bën i yti, madje, dhemb më shumë se e keqja që ta bën pushtuesi! Protagonisti i romanit tim Nata është dita jonë mund të mos e ketë dëgjuar ndonjëherë këtë mendim të krijuar e të zbatuar me shekuj në shtetet evropiane, por sillet sikur ta dinte dhe sillet sikur ta dinte sepse të këqijat që sheh e përjeton në Kosovën e pasluftës i sjellin shumë dëshpërim, dhembje e fyerje – atij dhe familjarëve të tij!
Pas mbarimit të kësaj trilogjie, që zgjati 33 vjet, ju botuat romanin në dy vëllime, “Bijtë e askujt”, që është vazhdimësi e së njëjtës poetikë, por jo i të njëjtit projekt. Ky roman, që e zgjeron gjeografinë e rrëfimit, e argumenton një citat që thotë se “komunizmi ka rënë, por shprehitë e tij do të vazhdojnë aq vite sa ka sunduar komunizmi”. Meqenëse romanet e mëhershme mjaftoheshin me Vajazanin, cili ka qenë impulsi për të rrëfyer për Shqipërinë, për t’i bërë një autopsi sistemit komunist, për t’u bërë homazh të përndjekurve të atij sistemi dhe për ta kamxhikosur aq fort “demokracinë shqiptare”?
QOSJA: Meqenëse nxitja krijuese, tani, pas luftës më vinte jo vetëm prej Vajazanit, jo vetëm prej Kosovës, por edhe prej Vajazanit më të gjerë, të përgjithshëm, më vinte edhe prej Shqipërisë, është e kuptueshme, se do ta zgjeroja atë, si e quajtët mirë ju, “gjeografinë e rrëfimit”. Duke e zgjeruar ashtu gjeografinë e rrëfimit do të kem mundësi të rrëfej për demokracinë tonë, për demokracinë tonë, që në çaste dëshpërimi mund ta quajmë demokraci skllavopronare. Por, duke e zgjeruar atë gjeografi të rrëfimit do të kem mundësi më të madhe, më të gjerë, do të më lejohen shikime më të ndryshme, më të shumta, më rrënjësore e më të bindshme për ta paraqitur atë demokraci jo vetëm si e gëzojnë të privilegjuarit e saj, por si e shohin dhe si e përjetojnë edhe ish viktimat e komunizmit, edhe të privuarit e të mirave të saj. Romanin Bijtë e askujt e kam paramenduar si qërim të hesapeve me shfrytëzuesit, me keqpërdoruesit dhe me poshtëruesit tanë të demokracisë. Po të isha në moshë më të re se ç’është kjo në të cilën jam, do të shkruaja një varg romanesh, një varg analizash, Balzaku, do të thoshte sociale, psikologjike dhe morale për pasanikët, fukarenjtë, tregtarët, hajnat, viktimat, arrivistët, abrashët, evetefendinjtë dhe për të gjithë horrat e heronjtë e demokracisë sonë skllavopronare.
Proza juaj është cilësuar postmoderniste, model ky i ndjekur pastaj edhe nga shumë shkrimtarë të njohur shqiptarë, si: Vath Koreshi, Zija Çela, Ridvan Dibra, Bashkim Shehu e shumë të tjerë në Shqipëri, Kosovë e Maqedoni. Nëse i besojmë mendimit të T.S. Eliotit, se rëndësia e një shkrimtari varet nga ndikimi që ka në brezat e mëvonshëm, atëherë rëndësia e veprave tuaja është e padiskutueshme. A mund të na thoni se cilët kanë qenë autorët postmodernistë që keni lexuar para se t’ia nisnit të shkruanit sipas poetikës postmoderniste?
QOSJA: Kur pata filluar të shkruaja roman, kisha krijuar bindjen se romani nuk do të duhej të shkruhej siç po shkruhej në atë kohë në letërsinë tonë, në vitet shtatëdhjetë, domethënë kisha krijuar bindjen se romani nuk do të të duhej të shkruhej siç shkruhej romani tradicional realist e siç shkruhej romani i realizmit socialist. Këtë bindje ma kishin krijuar romanet, tregimet dhe dramat që lexoja. E unë lexoja e vazhdoj të lexoj edhe sot romane, tregime e drama të shumë shkrimtarëve, midis të cilëve edhe të këtyre shkrimtarëve, realistë kritikë, modernistë, avangardistë, postmodernistë: Tomas Man, Herman Hese, Franc Kafka, Çezare Paveze, Xhejms Xhojs, Alber Kamy, Robert Muzil, Margaret Jursenar, Sol Bellou, Zhan-Poll Sartër, Uiliem Fokner, Natali Sarot, Mishel Bytor, Alen Rob-Grije, Samuel Beket, Ezhen Jonesko, Gynter Gras, Umberto Eko, gjithnjë Umberto Eko, Don DeLillo, Filip Roth, Karlos Fuentes, Mario Vargas Losa, Gabriel Garsia Markes, Hulio Kortasar, Vitold Gombroviç, Maks Frish, Horhe Luis Borhes, Italo Kalvino, Fridrih Direnmat, Pol Oster, Salman Ruzhdi, Zhan D’Ormeson, Kurt Vonegat, Xhon Bart, Mishel Turnie, Donald Bartelmi, Xhon Gardner, Robert Kuver, Kormak Makarti, Riçard Brotigan, Gilbert Sorentino, Danilo Kish. E të tjerë.
Mund të them se jo më pak se veprat letrare, shijen dhe prirjen time krijuese letrare e kanë përcaktuar edhe veprat estetike, filozofike dhe teorike, që lexoja si profesor i lëndës Hyrje në estetikë në Degën e Letërsisë dhe të Gjuhës Shqipe për rreth gati dyzet vjetëve. E autorët e veprave estetike, filozofike dhe teorike që kam lexuar në vazhdimësi gjatë kësaj kohe janë: Rene Maria Alberes, Vejn But, Kate Hamburger, Sesil Moris Baura, Viktor Shklovski, Nortrop Fraj, Etjen Surio, Vlladisllav Tatarkijeviç, Roman Jakobson, Rolan Bart, Mihail Bahtin, Jurij Lotman, Mishel Rifatere, Zhan Fransoa Liotar, Hans Robert Jaus, Mishel Fuko, Zhak Derida, Volfgang Uelsh, Brajan Mek Hejl, Stiven Best, Xhani Vatimo, Frederik Xhemson, Zhorzh Bataj, Zhan Bodriar, Janko Kos, Alesh Debelak, Ivo Frangesh, Miroslav Beker, David Simpson, Zhil Delez, David Loxh…
Kur shkruaja romane e drama unë kisha dëshirën që ato të jenë të krijuara në një mënyrë artistike që do të jetë e papritur, befasuese, për lexuesin. Derisa shkruaja kisha bindjen se në shkrimet e mia letrare artistike duhej të bashkoja frytin e imagjinatës e të dijes, të një dijeje sa më të gjerë, të jepja sa më shumë të dhëna imagjinare dhe të dhëna konkrete, imagjinare e dokumentare, të nxisja sa më shumë kërshërinë mendore të lexuesve, por ta nxisja me të dhëna mundësisht në mënyrë sa më artistikisht të paraqitura qoftë duke cituar letërsi, filozofi a shkencë të kohëve të ndryshme, qoftë edhe duke bashkuar imagjinaren filmike me rrëfimin, qoftë edhe duke e bërë prozën temë të romanit, qoftë duke i përshtrirë satirën, ironinë e parodinë, qoftë edhe duke e shkonstruktuar të konstruktuarën, qoftë duke i përzier llojet letrare, qoftë duke e bërë të pazakonshëm rrëfimin e të pazakonshme gjuhën. Kështu kam dëshiruar, por natyrisht, ajo çka dëshirohet ndonjëherë arrihet e ndonjëherë nuk arrihet.
Përveç prozës ju keni shkruar edhe katër drama (“Sfinga e gjallë”, “Beselam, pse më flijojnë”, “Vdekja e një mbretëreshe”,“Bardha”),të cilat mendoj se mjaftojnë për t’ju konsideruar si Kamy i teatrit shqiptar. Cila ka qenë lidhja juaj me teatrin dhe cilët dramaturgë të shekullit XX i çmoni më shumë?
QOSJA: Kam shkuar shpesh në teatër, mund të thuhet se nuk lëshoja shfaqje teatrale pa shikuar. Vëllai im më i ri, Isa Qosja, një kohë ishte aktor në Teatrin atëherë të quajtur Krahinor e, mandej, do të kryejë regjinë dhe do të punojë si regjisor në Teatër dhe në Fakultetin e Arteve. Kisha marrëdhënie shumë të mira me një varg aktorësh. Disa prej tyre, si fjala vjen, Istref Begolli i lavdishëm, aktor i jashtëzakonshëm, më bënin “presion” që të shkruaja dramë. Kështu, fjala vjen, monodramën Vdekja e një mbretëreshe do ta shkruaj me kërkesën e përsëritur sa herë të aktores së njohur, Melihate Ajeti. Edhe drama Sfinga e gjallë është fryt i bisedave të mia të shpeshta me disa nga aktorët dhe me tim vëlla Isën.
Nuk mund të them se kam lexuar veprat e shumë dramaturgëve të shekullit njëzet. Jo. Besoj se si shumica e atyre që kanë kryer shkollim të rregulltë dhe kanë studiuar gjuhë e letërsi, gjuhë e letërsi shqipe apo gjuhë e letërsi, ta themi, franceze, angleze, italiane, gjermane, më shumë kam lexuar dramat e shekujve të mëparshëm: kam lexuar dramat e dramaturgëve të mëdhenj antikë grekë – dramat e Eskilit, Sofokliut, Euripidit, tragjeditë dhe dramat e Shekspirit, komeditë e Molierit dhe dramat e Kornejt e Rasinit, dramat e Shilerit, të Çehovit, Henrik Ibzenit, August Strindbergut, Gogolit, Xhorxh Bernard Shout, i cili sa i takon shekullit njëzet aq i takon edhe shekullit nëntëmbëdhjetë, Alfred Zharisë, i cili po ashtu u takon atyre dy shekujve, megjithëse me krijimtari më shumë shekullit njëzetë. E të tjerë.
Është i madh numri i dramaturgëve të shekullit njëzet. Prej gjithë atyre dramaturgëve të këtij shekulli, veprat e të cilëve, më saktësisht të them, disa prej veprave të të cilëve i kam lexuar nga një herë apo, kur e kur edhe nga dy a tri herë, më së shumti kam çmuar dramaturgët amerikanë Juxhin Onil dhe Eduard Olbi, dramaturgët francezë Alber Kamy dhe Zhan-Pol Sartër, dramaturgun gjerman Bertolt Breht dhe dramaturgun zviceran Fridrih Direnmat. Këta janë dramaturgët krijimtaria dramaturgjike e të cilëve më shumë i përgjigjej mendjes sime, më shumë i përgjigjej ndjeshmërisë sime.
Janë dhe disa dramaturgë të tjerë të shekullit njëzet që kam çmuar dhe çmoj shumë dhe i kam çmuar e i çmoj shumë jo pse bota e dramave të tyre u përgjigjej mendimeve dhe ndjeshmërisë sime, por pse janë jashtëzakonshëm origjinalë, pse me risitë krijuese i kanë pasuruar shumë mundësitë e dramës dhe, rrjedhimisht, të teatrit. Dhe këta dramaturgë janë irlandezi Samuel Beket, rumuni Ezhen Jonesko – që të dy të afirmuar e të bërë krijues të mëdhenj në Paris, në Parisin shpirtmadh, të hapur, afirmues të shumë krijuesve letrarë të popujve të tjerë, dhe francezi Zhan Zhëne. Jam përpjekur të mësoj prej dramave të Beketit Duke pritur Godonë dhe Fundi i lojës; prej dramave të Joneskos Këngëtarja tullace, Leksionet dhe Karrigat e më pak prej dramave të Zhënesë Ballkoni, Shërbëtorët dhe Zezakët.
Ndoshta prej dramave të mia shihet se nuk kam mësuar çka do të duhej të kisha mësuar prej dramave të tyre. Mjerisht.
Cilën dramë tuajën e çmoni si më të mirën?
QOSJA: Mendoj se drama ime më e mirë, më e mirë dhe më e vështirë, është “Beselam, pse më flijojnë”.
Në shekullin njëzet është folur shumë për ndikimin që ka pasur letërsia në kinematografi, por dekadave të fundit mjaft edhe për ndikimin që kinemaja ka në letërsi. Konkretisht, është ndonjë regjisor, ndonjë film, që ka ndikuar në njëfarë forme në romanet tuaja?
QOSJA: Sot artet shikohen dhe trajtohen më pak të ndara se ç’shikoheshin dhe se ç’trajtoheshin dikur. Ndikimet midis tyre janë më të mëdha se ç’mund të supozohet. Esteti i njohur francez, Etjen Surio, ka botuar veprën estetike me titullin Marrëdhëniet midis arteve, në të cilën jep shumë shembuj të këtyre marrëdhënieve. Besoj se nuk i kam “shpëtuar” ndikimit të filmit. Filmin e Hiçkokut, Zogjtë, e kam shikuar jo vetëm një herë dhe e kam shikuar me fletore në dorë. Edhe filmat e Akiro Kurosavës, Rashomoni dhe Makbethi, i kam shikuar, po ashtu, me fletore në dorë. Ashtu e kam shikuar dhe filmin e njohur të Stenli Kubrikut, 2001 – Odise në hapësirë. Anë të veçanta shikimi të jetës a të vdekjes më kanë frymëzuar, besoj, edhe filmi i Ingmar Bergmanit, Vula e shtatë, filmi i Federiko Felinit, Amarkordi, filmi i Andrej Tarkovskit, Nostalgjia.
Tash kur shumë vepra postmoderne janë shpallur klasike dhe kur po diskutohet për fundin e postmodernizmit, jeni i kënaqur që e keni përfaqësuar një model që e ka pjekur estetikisht letërsinë shqipe, apo jeni duke shkruar ende romane dhe duke kërkuar shtigje të reja rrëfimi?
QOSJA: Ndihem mirë që veprat e mia letrare lexohen, trajtohen e vlerësohen ashtu si po trajtohen e vlerësohen. Dhe, ashtu si po thoni ju. Përshtypje të veçantë më kanë bërë dhe më bëjnë trajtesat e studiueseve, që në këto vepra i kanë vërejtur e shquar ato të veçantat e tyre poetike, ato risimet krijuese që kanë sjellë në letërsinë shqipe.
Në qoftë se më dhurohet edhe ndonjë vit jete mund t’i kthehem rishtazi romanit, por si, duke rrëfyer si në romanet e mëparshme apo “duke kërkuar shtigje të reja rrëfimi”? Çdo vepër e re letrare, sidomos çdo roman i ri pashmangshëm ndryshon me diçka prej të përparshmëve. Kjo, ndoshta, domethënë se do të rrëfej si në romanet e përparshme, por duke u përpjekur të sjell risi në shikime, në ndërtim, në rrëfim e në shprehjen gjuhësore stilistike, në përgjithësi në atë të ashtuquajturën teknikë krijuese.
Megjithëse postmodernizmi, që, si thuhet, dikur quhej avangardë në krijimtarinë letrare e artistike dhe në krijimtarinë artistike në përgjithësi, në njërën anë, kurse poststrukturalizmi, që dikur quhej avangardë në kritikën dhe teorinë, në anën tjetër, tashmë quhen të tejkaluar, nuk mendoj se do të shkruaj, në qoftë se arrij të shkruaj roman, “i liruar” prej përvojës postmoderniste. Jo.
Nuk mendoj se duhet të heq dorë prej të ashtuquajturit, si e quajnë disa, etos kundërshtues, revoltues, me të cilin postmodernizmi e ka pasuruar krijimtarinë artistike, që pak a shumë e karakterizon edhe krijimtarinë time letrare artistike.
Nuk mendoj se duhet të heqë dorë prej të ashtuquajturit premtim mesianik me të cilin po ashtu postmodernizmi e ka pasuruar krijimtarinë artistike, natyrisht duke e trashëguar, si thonë studiuesit e tij, prej surrealizmit.
Nuk mendoj se duhet të heq dorë prej pasurisë me të cilën citatet e plotësojnë kuptimisht dhe ndjeshmërisht një roman; por nuk mendoj se duhet të heq dorë as prej kolazheve e montazheve me të cilat pasurohet, thellohet e zgjerohet, teknika krijuese e romanit.
Nuk mund ta harroj dhe nuk është mirë, në qoftë se arrij të shkruaj roman, të harroj mendimin e një studiuesi të njohur të postmodernizmit, emri i të cilit tani nuk po më kujtohet, i cili ka thënë se krijimi i romanit është proces në masë të madhe i bashkimit të elementeve të llojllojshme.
Kur shkruaj vepër letrare a artistike shpesh më vjen ndërmend thënia e mendimtarit të madh françez Blez Paskal: “Largësia e madhe dhe afria e tepërt e dobësojnë shikimin, kurse të folurit shumë gjatë dhe të folurit shumë shkurtë e bëjnë të paqartë bisedën”.
Dhe, e kujtoj ashtu shpesh këtë thënie të Blez Paskalit duke u përpjekur kur t’i largohem e kur t’i afrohem sa më shumë botës që trajtoj, në njërën anë, dhe të flas kur sa më gjatë e kur sa më shkurtë për atë botë, në anën tjetër.
Nuk harroj se ajo botë më cakton shikimin prej së largu a shikimin prej së afërmi, ashtu siç më cakton edhe të folurit e gjatë a të folurit e shkurtë.
Profesor, para disa vjetësh keni nxitur reagime të zjarrta me konstatimin tuaj se letërsia shqipe nuk e ka arritur nivelin artistik të letërsisë europiane. Pa dashur t’i fryj zjarrit, do të doja ta dija nëse vazhdoni ta keni këtë mendim dhe si e shihni letërsinë shqipe në të ardhmen?
QOSJA: Vazhdoj të mendoj se letërsia shqipe ende nuk e ka arritur nivelin artistik të letërsisë evropiane.
Ne kemi shkrimtarë të mirë, shumë të mirë, me dhunti krijuese, por nuk mund të them se janë shkrimtarë veprat e të cilëve përfaqësojnë nivel artistik evropian.
Mund të thuhet se ne kemi artistë të nivelit evropian në fushën e arteve ekzekutive: artistë në fushë të muzikës, të teatrit, të filmit. Inva Mula dhe Ermonela Jaho mund të jenë artiste që kanë arritur nivel artistik evropian në artin të cilit ia kanë kushtuar jetën.
Në artet krijuese, siç është letërsia, për arritjen e atij niveli i quajtur nivel artistik evropian, duhet shumë e shumë më tepër se për atë nivel në artet ekzekutive. Në artet ekzekutive atë nivel artistik evropian sikur e siguron në radhë të parë mjeshtria e jashtëzakonshme ekzekutuese, kurse në letërsi e sigurojnë Mendja e Imagjinata – dhuntia e krijimit me Mendje e Imagjinatë, në të cilat është e përmbajtur edhe Përvoja e brezave të përparshëm, përvoja e Traditës së cilës i takon krijuesi letrar. Niveli artistik evropian në letërsi, pra, është vështirë i arritshëm dhe është ashtu vështirë i arritshëm sepse është nivel edhe i shumanshëm, edhe shumë i lartë. Ky është nivel që e kanë caktuar krijuesit gjenialë Dante me Komedinë Hyjnore, Servantesi me Don Kishotin, Shekspiri me Hamletin, me dramat e tragjeditë e tij të tjera, Gëte me Faustin, Bodleri me Lulet e të keqes, Floberi, Balzaku, Tolstoi, Dostojevski, Çarls Dikensi, Marsel Prusti, Tomas Mani, Robert Muzili, Xhems Xhojsi, Nikos Kazanzaqis, Mishel Turnije, Zhan D’Ormeson…
Këto ditë e lexova romanin Mjeshtria françeze e luftës, të autorit Aleksis Zheni, të botuar prej Galimarit më 2011. Për krijimin e një romani me vlera të tilla artistike dhe kuptimore ne do të na duhen së paku edhe 50 vjet.
Mos u arsyeto se me këtë pyetje nuk dëshiron t’i frysh zjarrit e t’i çosh kundër meje ata që u çuan kur para disa vjetësh e shqiptova të njëjtin mendim. Nuk frikësohem se mund të më djegë ai zjarr i kundërshtarëve të këtij mendimi dhe nuk frikësohem sepse jam i bindur se duke e thënë të vërtetën për nivelet tona, për nivelet tona letrare dhe të gjitha nivelet tona të tjera, unë i shërbej si duhet, drejt, ndershëm, krijueshëm, popullit shqiptar, kulturës dhe politikës shqiptare. E nivelet tona, duke filluar prej niveleve politike, e deri te ato të tjerat, herët më të shpeshta caktohen me kritere, t’i quaj pak më ngushllueshëm se po t’i quaja lokaliste: caktohen me kritere provincialiste! E provincializmi është përbërës i pashkoqshëm i mentalitetit tonë: është politikë, ideologji, etikë dhe estetikë e tij! Edhe të voglën provincialisti e bën të madhe, pamatshëm të madhe! Shikojini dhe dëgjojini, në televizione, akademitë e ndryshme që u kushtohen përvjetorëve të ndryshëm në Shqipërinë shtetërore dhe në Kosovë, në të cilat aq shpesh e aq shumë falsifikohen, duke i liruar nga të këqijat e duke i zbukuruar me të mirat, jetëshkrimet politike, letrare, artistike, shkencore e të tjera.
Do të shihni se sa dhe se si krejt përdoret e shpërdoret cilësori i Madh. Këngëtar i madh, futbollist i madh, lahutar i madh, kërcimtar i madh, shkrimtar i madh, politikan i madh, shtetar i madh, artist i madh, trim i madh. Të shumtë e të ndryshëm janë të mëdhenjtë tanë të moshës prej njëzet e deri në njëqind vjet! Disa prej prodhuesve të të mëdhenjëve të këtillë, të mëdhenjtë e tyre i bëjnë edhe më të mëdhenj: i bëjnë legjenda, mite apo, madje, edhe gjigantë! Njëri prej banalizuesve të këtillë të mendimit tonë historiko letrar, shkencor dhe publicistik nuk i mjaftoi madhësia e legjendës, mitit a gjigantit, prandaj viktimën e adhurimit të tij poltronist e quajti botëpushtues! Shpëtoje zot letërsinë shqipe prej banalizuesit të tillë adhurues! Nuk dëgjojmë, ndërkaq, të thuhet gënjeshtar i madh, mashtrues i madh, hajn i madh, injorant i madh, plaçkitës i madh, falsifikues i madh, banalizues i madh, servil i madh, puthakëmbës i madh!
Kur t’i kemi të mëdhenjtë e vërtetë do të shpëtojmë edhe prej mentalitetit të provincializmit dhe prej keqpërdorimit që provincialistët i bëjnë cilësorit i Madh.
Si e shoh letërsinë shqipe në të ardhmen? E shoh më të mirë se në të sotmen. E shoh, dikur, edhe në nivel artistik evropian. Por që koha derisa ta arrijë atë nivel evropian të mos jetë shumë, shumë e gjatë, në shoqërinë tonë, në politikën tonë shtetërore, duhet të bëhen disa ndryshime. Më së pari duhet të ndryshojë qëndrimi i sotëm i organizimeve politike, shoqërore e shtetërore – i partive, i shoqatave, i organizatave joqeveritare, i dy shteteve shqiptare ndaj krijimtarisë shpirtërore, ndaj kulturës në përgjithësi. Shpërfillja e sotme e kësaj krijimtarie, shpërfillja e sotme e kësaj kulture, duhet të zëvendësohet me kujdes për të. Dhe, ky kujdes për të duhet të dëshmohet jo me retorikë boshe, po me konkretësi materiale: duhet të rritet përqindja e mjerueshme, përbuzëse, që sot japin dy shtetet shqiptare për krijimtarinë artistike, për krijimtarinë shkencore, për kulturën në përgjithësi.
Mund t’i jap këtu edhe dy shembuj që nuk i thonë të gjitha për nxitjen e arritjes së niveleve evropiane në krijimtarinë tonë letrare, në krijimtarinë tonë shkencore, por, megjithatë, diçka thonë.
Shembull i parë është një deklaratë e politikanit dhe shtetarit britanik, Uinston Çerçill. Në mbledhjen e Parlamentit britanik, kryeministër i të cilit ishte ai, posa fillonte Lufta e Parë Botërore, Çerçilli do t’u flasë ministrave të Qeverisë se gjendja e përgjithshme e shtetit është e rëndë, se ushtria britanike është e papërgatitur për luftë në radhë të parë sepse armatimi i saj është i pamjaftueshëm e i vjetëruar. Ministrat, njëri pas tjetrit, do të shfaqin mendimet e tyre se çka krejt duhet të bëhet që të ndryshohet ajo gjendje dëshpëruese në të cilën gjendej ushtria britanike. Ministri i Kulturës gjatë diskutimit të tij do të propozojë që mjetet financiare, që iu kishin caktuar Ministrisë së Kulturës, t’i jipeshin Ministrisë së Ushtrisë. Pa e kryer diskutimin ky ministër “shpëtimtar”, Uinston Çerçilli do t’i përgjigjet: E me çka, zotëri ministër, do të luftojë Britania e Madhe në qoftë se nuk do të ketë Kulturën?
Shembulli i dytë.
Letërsia angleze ka arritur nivel evropian, në të vërtetë është bërë letërsi që cakton nivelin më të lartë artistik të letërsisë evropiane, si dhe letërsia franceze, gjermane, italiane a ruse, përpos të tjerash, edhe për një arsye: për arsye se në shekullin XVI a XVII a XVIII, nuk e di sigurt se në cilin shekull, shkrimtarëve u është dhënë një ta quajmë rrogë e përhershme me të cilën atyre dhe familjeve të tyre u sigurohej materialisht jeta. U është siguruar një rrogë e gjithëjetshme, por prej tyre nuk është kërkuar të shkruajnë për çka do pushteti, për çka do shteti.
Edhe te ne në kohën e komunizmit një numri të krijuesve në fushë të arteve e të shkencave u është siguruar rrogë pa bërë punë tjetër, por, mjerisht, u është thënë të shkruajnë siç kërkonte partia prej tyre. Megjithë këtë kërkesë shtetërore shumë kufizuese, veprat artistikisht më të mira në letërsinë tonë nuk janë shkruar gjatë këtyre njëzet e pesë vjetëve në demokraci, në këtë demokracinë tonë të gjymtë, por gjatë atyre dyzet e pesë vjetëve të diktaturës komuniste. Pse e si ndodhi kjo “çudi” ende nuk është dhënë përgjigja shkencore në historinë tonë.
Le të thuhet në fund se niveli artistik e kuptimor evropian i letërsisë së Evropës është fryt i gjykimeve objektive, për dobësitë, mangësitë dhe të arriturat në të gjitha fushat e krijimtarisë e të jetës, është fryt i të ashtuquajturës kulturë kritike së cilës Evropa ia detyron shkëlqimin e saj në arte, në filozofi, në shkenca, në qytetërim.
Do të mund të quhemi historikisht të pjekur kur atë kulturë kritike ta trajtojmë si vlerë pamatshëm të nevojshme në jetën tonë intelektuale, politike, kulturore dhe kombëtare në përgjithësi.
(Botuar në numrin 8 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Rexhep Qosja (1936), prozator, dramaturg dhe kritik, njihet si një ndër shkrimtarët më të mëdhenj shqiptarë, si autor përfaqësues i postmodernizmit shqiptar dhe si kritiku që përmbysi metodën e realizmit socialist në letërsinë shqipe. Përveç shumë librave kritikë dhe jofiksionalë, Qosja ka shkruar edhe pesë romane (Vdekja më vjen prej syve të tillë, Një dashuri dhe shtatë faje, Nata është dita jonë, Bijtë e askujt dhe Të fshehtat e treguara), katër drama (Sfinga e gjallë, Beselam, pse më flijojnë, Vdekja e një mbretëreshe dhe Bardha) dhe një novelë satirike (I ringjalluri i penduar).