Intervistoi Ag Apolloni
Le të fillojmë me atë që ishte në fillim, pra me fjalën! Kanuni thotë se fjala s’ban mort, kurse ju u vini faj edhe fjalëve kur thoni se edhe fjalët shkojnë në ferr. Cili është faji i fjalëve?
PRIMO SHLLAKU: Nganjiherë më hyn fort në mend ideja se jemi edhe na nji popull biblik që kemi fjalën si bartës të gjithçkaje që kemi krijue e që i qëndron kohës. Ksisoj prekja e fjalës së thanë e të konsolidueme si histori ose si qytetnim asht e mbetet sakrilegji ma i madh kulturor. Socializmi real (socrealizmi) e preku këtë cak dhe, për menden time e kreu edhe këtë sakrilegj. Nëse dënimi i tij nuk qe hyjnor, të paktën ishte metafizik, ishte transcendenca e historisë dhe e njerëzores që e shkërmoqi ashtu sikurse edhe ndodhi. Kanuni dallon fjalën nga Fjala. Ai vetë ka statusin autoreferencial të Fjalës. Sepse vetëm kshtu ai mund ta gjykojë dhe ta amnistojë fjalën. Fjala me shkronjë të vogël asht dëshirë, opinion, uratë dhe hov shpirtnor. Si e tillë ajo ende nuk asht akt, veprim, krim ose delikt. Fjala me të vogël asht përditshmënia e jetës mendore dhe pjesë e historisë molekulare të përditshmënisë. Kurse Fjala ose FJALA, pra ajo përbamëse që ka krijue qytetnimin e rryeshëm shqiptar e që qëndron në themel të të gjitha qytetnimeve njerëzore – ktu unë fus fjalën poetike, fjalën politike, fjalën angazhuese ose atë që zakonisht e quejmë “besë”, ose fjala pa letër e firmë përmbas. Kto kolona të qytetnimit tonë shpirtnor shqiptar më duket se nuk kanë të bajnë me nenin e Kanunit që thotë se fjala mort nuk ban. Kto fjalë bajnë mort, nji mort të madh sa ai i socializmit real gjatë kohës së tij jetësore së bashku me kohën e tij inerciale që asht kjo e tashmja kur unë po pyetem dhe po përgjigjem.
Cili asht faji i fjalëve? Të marrim nja dy shembuj nga makrobota e qytetninimit kalimtar socialist që kaloi nëpër ne dhe që për nji çerek shekulli shkallmoi strukturën e mbrendshme konstitutive të shqiptarëve dhe prodhoi këtë lloj komunikimi edhe ma moskomunikues.
Fjala zyrtare e socializmit real ishte e tërthortë dhe komunikimi ishte metonimik. Pra fjala që caktonte të vërtetën, ishte e mshefun mirë dhe në vendin e saj vinte nji tjetër e cila kishte nuancim dhe degradim në krahasim me të parën, por gjithsesi, përmes përdorimit publik dhe atribuimit tek majat e piramidës së pushtetit, merrte nji petk mitik e frikësues. Të gjitha poemat e autorëve të realsocit (realizmit socialist), të shkrueme me aq dashuni, ekstazë dhe dihat shpirti ndodhen sot të magazinueme fizikisht ndër biblioteka, por që kanë pak a shum fatin e statujave të bronxta të Leninit, Stalinit që ndodhen diku mbas ndërtesës fantazmë tashma të hotel “Dajtit”. A nuk asht ky Ferri i fjalëve? Këtë quej unë ferr të fjalëve pa pyetë fare nëse dikush do të bashkohet me mendimin tim apo jo. Qysh herët e kisha kuptue se kam lé solist. Dhe kam pritë me koston e madhe të rrjedhjes së jetës sime ardhjen e kohës së solistëve. Ja, këtë kohë të mjerë solistësh…
Ju nuk shkruani në gjuhën standarde dhe kjo do të thotë që ju besoni se njerëzit kanë bërë faj ndaj fjalëve, apo jo?
PRIMO SHLLAKU: Po, saktësisht ashtu. E para, unë besoj se gegnishtja asht e standardizueme të paktën qysh te transkriptimi i “Eposit të Kreshnikëve” nga Donat Kurti dhe Bernardin Palaj. Gegnishtja hyni në standardizim të shpejtë fill mbas Komisisë letrare të Shkodrës që vuni elbasanishten si bazë të gjuhës shtetnore të shtetit të parë modern shqiptar. Për mue ky akt asht i barazvlefshëm nga pikëpamja kulturore, shkencore dhe morale (ekuilibri mes pjesëve konstitutive të botës shqiptare) me Kongresin e Manastirit.
Po, unë shkruej në ekspresionin e Elbasanit dhe jam nxanës i Komisisë letrare të Shkodrës 1916-17. Me ndonji pasaktësi të vogël, gegnishtja asht plotësisht e standardizueme dhe argumentet e shkencës sonë gjuhësore kanë ra pothuejse të gjitha. Tashti e di si thonë ata: “Po he pra, çfarë të bëjmë? Ta vëmë gegërishten dhe ta heqim toskërishten? U bë kjo gjë tani.”
Mbarimi i argumentologjisë nuk tregon aspak fundin e standardit. Për shkakun se kundër tij dhe metodologjisë së tij kanë dalë edhe vetë ata që kanë drejtue institucionet e përpunimit të ktij standardi, ideologjia e standardit po e braktisë tinëzisht epistemën e Kostallarit, e cila asht shpartallisë me bujë dhe nuk qëndron ma aspak në kambë si e tillë.
Kuptohet se asht ba nji gabim i madh në suprimimin e gegnishtes. Por ajo po e rimerr veten ngadalë. Sot, mesa kemi pasë mundësi të evidentojmë, janë rreth 200 autorë që shkruejnë gegnisht mbas Kongresit të 1972. Shqipja asht zhvillue me hope dhe shteti i diktaturës u soll me të si pushtues derisa nuk ia respektoi shtratin, futi ndalimin e saj të pjesëshëm ashtu sikurse të tjerët kishin futë ndalimin e saj total. Historia i ka shtigjet e hapuna. Mjer ai që nuk i shef ata shtigje.
Në atë periudhë, kur u hesht gegnishtja, juve ju pamundësua të ligjëronit në fakultet, sado që pro jush fliste edhe një rekomandim i Eqrem Çabejt. Pse ndodhi ai refuzim dhe si e përjetuat?
PRIMO SHLLAKU: Prof. Çabej ka vdekë dhe ka marrë me vete shum sekrete. Verejtja ime asht që ai duhet t’i kishte shkrue diku. Ai ka qenë mik i babës tim dhe unë kam qenë nji adhurues i tij në fakultet, edhe pse ai ka qenë në fundin e karrierës së tij të mësimdhanies dhe unë ndoqa nji kurs si i jashtëm ose si ndigjues. Në atë kohë isha me shum zell mësimi dhe me energji gjigande për punë. Ai i kishte thanë babës se kishte ndër mend që të më propozonte për t’u mbajtë në fakultet. Por kjo nuk ndodhi kurr. Kisha vërejtë asokohe se shkodranët i sillnin rëndom në gjuhë-letërsi sepse i destinonin për mësues, nji zanat ky që nuk e prekte establishmentin dhe se studentët shkodranë në landët e shkencave politike, juridike, shoqnore nuk preferoheshin, madje as në anglisht sepse, mesa duket, të gjithë kta kuadro destinoheshin për instancat pushtetmbajtëse dhe shkodranët nuk duhet të ishin aty sepse, mendimi i gabuem i diktaturës, ata ishin liberalë dhe proprendimorë. Pra në fakultetin tonë kishte shum shkodranë studentë, por pak e aspak ndaleshin në fakultet, sepse ishin të papërshtatshëm për gjithçka që pushteti kulturor i asaj kohe kishte tinëzarisht ndër mend. Në fakultet mbaheshin kryesisht nga zonat rurale, por gjithnji nga Jugu. Kuptohet studenta të ekselencës simbas parametrave vlerësues të asaj kohe.
Përveç Çabejt kam pohimin e kjartë edhe të së bijës së profesor Jup Kastratit, Dianës, e cila vetëm para pak ditësh me rrëfeu se i ati i saj, asokohe shef katedre dhe njeri me influencë shkencore e prestigj integral, kishte ba dy herë kërkesë që të më afronte në Universitetin e Shkodrës. Jo vetëm që nuk u miratue kurr kjo gja, por rrezik të mos e merrja vesht kurr se isha propozue.
Ky ka qenë fati im i mirë sepse, pa dashjen e tyne, ATA më rezervuen statusin e outsider-it dhe unë u zhvillova lirisht në nji dimension tjetër. Ata më banë shum mirë që nuk më tumirën pranë tyne, sepse unë isha i ngarkuem me pikëpamje të tjera dhe ose do të dorëzohesha, ose do të digjesha. Sinqerisht jam i kënaqun që ishte kshtu, por meqë ata që më trajtuen kshtu, nuk e banë që të banin këtë të mirë të cilës unë realisht i gëzohem, thjesht nuk ua di për nder dhe nuk u kam gja borxh.
Përjetimi ishte rinor, sepse nga majat e andrrave rashë në fundin e realiteteve. Zonat ku shërbeva unë si mësues në dhjetë vjetët e parë të karrierës time të mësuesisë ishin zona të mbushuna me njerëz të dënuem për faje parapenale, persona të padëshiruem prej pushtetit ose edhe moralisht të kapun në flagrancë e abuzues të alkoolit e të seksit. Ky ferr ishte interesant në vetvete, sepse të dënuemit, në dëshprim e sipër, gjithnji prodhojnë njifarë lirie të vërtetë e të shijshme.
Platoni thoshte se çdo njeri kur dashurohet, bëhet poet. Në ç’kohë ratë në dashuri, domethënë në ç’kohë filluat të merreni me poezi?
Nuk kam fuqi me i dalë para emnit të Platonit, sepse ai din për të gjithë ne e për të gjithë kohët tona. Unë mbaj ende mend vargun ose vargjet e para që i shkrova me bojë jeshile mbi nji fletore sovjetike me fletë të ndritshme. Duhet të kem qenë 8-10 vjeç kur shkrova kta dy vargje krejtësisht të kota dhe të amshta, gjithsesi pa lidhje mes tyne. Me siguri ndieva mrekullinë e daljes përjashta të diçkaje që ishte formue mbrenda meje pa leje e pa tutor, si shestim i vetvetishëm i nji vetdije në zgjanim, si nji sekrecion i paktë, por esencial, i njeriut që mund të isha në të ardhmen. Asokohe isha i dashunuem me shum gjana njiheresh dhe nuk zotnoja pothuejse asgja. Dashnia për kto gjana ishte nji ekspeditë e pamundun mbi botën që i hapej nji fëmije në nji qytet të mbyllun e të traumatizuem nga ploja e fundit komuniste, por edhe nga morali i bigotëve të nji kryevendi kthye tashma në provincë. E vetmja gja e madhe ishin elementet e natyrës: mali, reja, lumi, vera e pushimeve, shkuemja me bujtë tek shtëpija e dajave, ekskursionet në kala me babën tim që zotnonte nji sharm burrënor të rrallë e nji magjepsje prej njeriu të ngjyem thellë me kulturë e dije alternative. Isha i magjepsun prej bukurisë së veçantë të nanës time, e cila, derisa u lindën motrat e vllau, më kishte idhull dhe karajfil në okielo. Më magjepste pranvera me lulet e aromat. Ma shum se ngjyrat më transportonin aromat e botës: ajo e kumbullave dhe shtati prej nusje i nji triditëshi i pemës së qershisë, aromat e zymbylit që derdhnin në mue nji morbozitet e nji dorëzim të përafërt me të fiktin ose, ndoshta, edhe vdekjen. Më magjepsnin kambët e mia kur i shihja prej nalt dhe çuditesha sesi ato nuk ngatërroheshin kur ecja e aq ma tepër kur vrapoja. Isha i dashunuem me qiellin kur çahej reja dhe shfaqej njolla e kaltërsisë në të, gati si dalje ose si derë drejt të panjohunës. Kur u rrita dhe po lexoja për Rafael Sancin, piktorin e madhe italian të Rilindjes, hasa nji vend shprehjen “un lembo d’azzurro” që ishte saktësisht ajo që m’i shitonte sytë e mi e që paksa fodullisht po m’i bashkonte ndjesitë e mia me ato të njerëzve që kishin jetue e krijue para meje.
Saktësisht unë jam nji njeri përjetësisht i dashunuem me gjithçka të bukur e sugjestive, me të gjitha ato sende që përmbajnë ose sugjerojnë të përtejmen, me të gjitha ato sende që janë “presje” e jo “pikë”. Përgjithësisht përvoja e vërtetë më autorizon të them se unë kam dashtë gjithnji dhe fort kryesisht gjanat e pamunduna. Sapo ato baheshin të munduna (sepse kishte edhe nga ato), unë ndieja lodhje dhe në horizontin tim shfaqeshin sende e vegime që nuk i kisha pa ndonji herë. Ky kishte me qenë edhe kuptimi që merr në buzët e mia fjala “e përtejme” dhe asgja tjetër që dikujt mund t’i kujtojë mistikën ose dogmën.
Marrja ime me letërsi e posaçërisht me poezi ka qenë nji periudhë e gjatë e pambajtshme mend. Ajo nuk ka qenë kurr nevojë, por nji impuls i gatitun mbrenda meje përmes ngurrimesh, dembelish, mendjelehtësish dhe kotësish të pamëshirëshme. Po të isha për t’u dënue përsa kam shkrue e krijue, e them pa asnji farë ngurrimi se asgja nuk kam ba me qëllim. Ende zbuloj në shkrimet e mia referenca metafizike me jetën dhe realitetet që u qëndrojnë atyne si sfond. Procesi ka qenë komplet joracional dhe produkti ka qenë komplet produkt metafizik. Kjo më ka ndihmue që për shum kohë të gjatë unë të mund të ekzistoja edhe si audiencë e vetvetes.
Pse nuk botuat poezi gjatë regjimit? A shpresonit që regjimi do të binte shpejt, apo thjesht u flisnit në mënyrë migjeniane poezive që i shkruanit: unë djepi juej, ndoshta vorri juej?
PRIMO SHLLAKU: Ju jeni edhe botues dhe e kuptoni mirëfilli se akti i botimit nuk ka asgja të përbashkët si proces me krijimin. Botimi asht akt racional, ekonomik, menaxherial dhe paksa edhe punë fati. Ndër katundet tona kam ndigjue të thuhet prej grave të shtëpisë se pulat që kakarisin fort e gjatë e kanë ba vezën e madhe. Kuptohet se kakarisja asht një proces masazhi i anusit që dhimbja të fashitet sa ma shpejt. Me këtë due me thanë se unë kam pasë e kam dallim prej pulave. E kam ndie qysh shum heret se ajo që unë mendoja ishte e papërshtatshme deri e përkundërt me zyrtaritetin verbal dhe krijimtar. Nuk më ushqente letërsia e kohës. Më lente nji shije të thatë në gojë sikurse ajo shija e pluhnit që të futet gand në gojë në nji situatë loje ose rrëzimi. Qysh shum herët kjo letërsi më thoshte sesi nuk duhet të ishte letërsia dhe ma vonë sesi unë nuk duhet të shkrueja. Dhe kshtu, duket, u nisa me shtrue shinat e rrugës time në heshtje e qetësi të plotë, e cila nuk asht aspak e ndryshme nga heshtja e qetësia në të cilën shkruenin edhe shkrimtarët e poetët e zyrtaritetit. Secili izolohet në aktin e krijimit. Destinacioni asht tjetër mandej. Prandej edhe nuk kam dhanë përjashta ndonji figurë që të binte në sy. Por kur flisja me njerëz për tema nga ma të ndryshmet, shpesh më thonin: “Pse nuk shkruen? Shkrueji kto se janë të thana bukur.” Qoftë kur nuk isha nisë, qoftë kur isha nisë asaj udhe, kta inkurajime ma zavendësonin publikun real që ka arti kudo në botën e njerëzimit. E kisha nji konfirmim dhe njifarë vetverifikimi, por ajo që shkrueja mund të kishte vetëm temperaturën e mendimit tim, por kurrsesi substancën e asaj që thoja në publik.
Kur shkrimet e mia u banë shum dhe nuk mund të mbaheshin as përmendësh, as mbrenda nji blloku me letër duhani si të Pipës, atëherë m’u desht me mendue për ta si për nji fëmijë ilegal, ose, ma mirë me thanë, si për nji shtatzani jashtamartesore. U mundova t’u gjej nji vend dhe t’u caktoj nji fat. Fati i tyne ishte nji papërcaktim i madh. Po sikur të vdisja unë pa vdekë regjimi?
Po sikur regjimi të ishte jetëgjatë e unë vetëm jetënormal? Në 1981 më leu djali dhe thashë me lehtësim: “Tashti shkrimet e mia do t’i ruejë dikush edhe 25-30 vjet mbas meje, kurdo që të nisem.” Do t’i thoja djalit, t’ia linte fëmijëve të vet dhe kshtu do të rritej prap siguria e tyne në kohë. Unë po punoja si mendjezi dhe krejt si regjimi. Po synoja përjetësinë e shkrimeve të mia. Por vetëm atë fizike. Përjetësia tjetër ishte dhe mbetet për mue ndalim dhe turp për t’u diskutue. Autori ban atë që mundet, kurse kritika ban atë që duhet. Kalvari i autorit nuk mbaron kollaj.
Po, kam besue se regjimi i ka ditët e marra me qera dhe ishte nji perversitet i të gjitha linjave të zhvillimit njerëzor. Çdo zhvillim që sillte, bahej me qëllimin e mshefët që diktatori, përgjegjësi kryesor i plojës së parë me markë shqiptare mbi shqiptarët, të vdiste në dyshek, pra pa dhanë llogari. Kur u plotësue “profecia” ime me vdekjen në dyshek, unë prisja teposhten dhe zmontimin që në fakt erdhën edhe për shkaqe të jashtme globale.
Kam besue se regjimi nuk mund ta fitonte përjetësinë megjithëse ai kishte përmbysë të gjitha letrat njerëzore në tavolinë dhe nuk ngopej vetëm me jetën tonë, por synonte edhe jetën e atyne që nuk kishin lé. Kjo ishte kryeparanoja e regjimit. Baudelaire-i e shef Kohën si anmikun që i han të gjithë e të gjitha. Paranoja e tyne e shifte regjimin edhe si anmikun e Kohës, pra që do ta ndalonte atë të bajë punën e saj të Ndërrimit.
Mbase Migjeni kishte për veten ndiesinë e vdekjes së parakoshme dhe unë fjalët e tij “djep” e “vorr” i lexoj në këtë çelës. Kjo ishte tragjikja e Migjenit. Kurse gjendja ime ishte vetëm dramatike, pra e durueshme e me rrugëdalje. Historia me dha arsye deri aty ku mbërrinte liria ime. Krijimet e mia janë tashti mbrenda zonës së rrethueme me gardhin e të tjerëve. Aty nuk i ndihmoj dot.
Ndryshe nga diskursi komunist që karakterizohej nga rrëfimi i madh (grand narrative), letërsia juaj (poezia, proza dhe drama) preokupohet me jetën e vogël (la vie mineure). Çfarë ishin leximet tuaja në atë kohë që ndikuan në krijimin e veprës suaj si një kontrapunkt ndaj letërsisë së komunizmit?
PRIMO SHLLAKU: Kjo pyetja juej më sjell ndër mend nji piktor amerikan që nuk po më kujtohet emni sepse ka shum kohë që nuk e gjej në letërsinë piktorike. Ai pikturon pejzazhe deti të hapët dhe rrota të mëdha me rreze që, mes shkumës e vorbujve që krijon zhytja, ato rrota fundoseshin ngadalë e solemnisht në ujë, tue të krijue nji depresion jo të vogël emocional. Po kështu kam pasë fatin me hy në katedrale gotike nga ma të mëdhatë për kah dimensionet, kam pá piramidat e Egjiptit dhe Sfinksin e madh. E gjithë kjo teknologji dhe epistemologji arkitektonike synonte hjedhjen në inferioritet të individit e të njeriut në përgjithësi karshi imazhit të Zotit, mbi të cilin do të ndërtohej morali i nji epoke ose i nji shoqnie. Veprat e socializmit ishin edhe ato “madhështore”, merreshin me përplasje epokale, me përballime, me titanomahí, madje edhe jeta e përditshme bombardohej me gjigantografí të klasës punëtore, të udhëheqësit, të kuadrigës dogmatike. Edhe shifra 1 në parakalimin e 1 Majit duhet të ishte e naltë sa nji obelisk. Krahas ktyne përbindshllëqeve njeriu real me mish e kocka dukej milingonë e bubrrecë. Ai duhej ta pësonte dhe ta pranonte mikroskopicitetin e tij përballë sistemit. Meqë regjimi dhe zyrtariteti i tij ishte ateist, atëherë dikush ishte kandidat për ta zavendësue Zotin në këtë formulë që kishte funksionue në të gjitha modelet e skllavnive. Letërsia nuk i shpëtoi ksaj lëngate. Gatuesit kanë emna dhe, ndonse diktatorët kanë mbarue ciklin e tyne biologjik, ata i mburrin veprat që flasin për atë sepse strukturalizmi na mëson se letërsia ka imanencën e saj.
Unë mendoj se njeriu asht ma shum mikrokozmos sesa makrokozmos. Njeriu merr vlerë dhe gravitet kur shifet si univers sesa si neutrino në univers. Në jetën e përditshme të njeriut lejnë e vdesin të gjitha embrionet e ndryshme. Aty gjenden gjanat ende të pakontrafaktueme, ende të paprekuna e virgjna që mund ta shenjojnë epokën. Të tjerat janë sajesa metonimike që synojnë me prishë ligjet e metafizikës njerëzore dhe me e kthye atë në qenie vetëm natyrore: që ka frikë, që don me jetue me çdo kusht, që kënaqet me nji bark bukë dhe asht gati me hjekë dorë prej çdo të mire shpirtnore që mund të prodhojë jeta në bashkësi.
Letërsia e mirë asht kapilare, ajo merret me telat e hollë e jo me “nervat e çelikta” të njeriut të Frankenstein-it. Raskolnikovi shkon disa herë në polici për t’u vetdenoncue për vrasjen e fajdexheshës, por duhet presioni i Sonjeshkës, asaj prostitute që kërkon shpëtim përmes ndëshkimit njerëzor. “Dorëzoju në polici, i thotë, dhe unë do të vij në Siberi me ty ta vuejmë dënimin së bashku.” A ka ma minore se kjo? Kta dy të paemën, që simbas të gjitha gjasave, mund ta vazhdojnë jetën e tyne të pashqetësuem, sepse janë, njeni përmbi çdolloj dyshimi e tjetra, mbrenda çdo normaliteti. Po të mos ishte jeta e tyne minore që i çon të kryejnë aktin e vetdenoncimit e që do t’i lidhë ata me njerëzimin mbarë, çfarë arsyeje madhore do të kishte punë aty? Cila “raison d’état” mund të prodhonte nji katharsis e nji depresion të tillë tek audienca. Nëse kemi arsye të pohojmë se talentet vijnë në çdo kohë dhe se socializmi kontribuoi për t’i evidentue ata, po për të njajtën arsye logjike dhe njerëzore duhet të pohojmë se talentet e spikatun mund të lidhen edhe me çashtje të gabueme. Ajo kohë ishte kohë e evidentimit të talenteve, por edhe kohë e shkërdhyemjes së tyne. Unë ua qaj hallin shum, sepse kaq shum andrra e kaq shum hove kah e përpjeta të përfundojnë në nji shkumë të zbehtë që tek-tuk ndokënd edhe e ban me u skuqë. Ajo pjesë që vinte nga fshati e ka alibinë gjithsesi, por talentet qytetare më duket se kanë pasë banak mes tyne e artit. Kur Kadareja e quen atë kohë “kohë e mbrapshtë”, unë supozoj se atij i shpëton diçka nga vetdija e tij e mshefët se ai, çmos ndonjiherë tjetër, e pranon firon dhe se edhe me atë ka ndodhë e njajta gja: sa ma i madh talenti, aq ma e randë taksa e haraçit.
Po unë kam ekzistue dhe kam krijue, nëse kam jetue e krijue ndonji herë, si kontrapunkt i atij qytetnimi efemer. Kam ndie dhe kam veprue nën shtymjen e fortë të nji paraletërsie të asaj zyrtares të asaj kohë, tue u mundue me u “infektue” prej letërsive psikologjikisht ma të afërta të kontinentit, sikurse kishte ba ajo parardhësja. Rezultati asht në diskutim. Projekti im jo.
Poezia juaj nuk ka strukturë të rregullt, thelbi i saj janë metaforat, jo format. Domethënë, poezia juaj absolutizon kualitetin e mendimit metaforik, prandaj ka një forcë magnetike që e tërheq lexuesin për ta përjetuar një gjendje lirike. Dihet se grekët e vjetër fazën e frymëzimit e quanin enthouziasmos ( ἐνθουσιάζω ), që nënkuptonte se në çaste krijimi ata ishin “n’duar të Zotit”, të pavetëdijshëm, por ju zakonisht në çfarë gjendje emocionale dhe mentale shkruani poezi, pasi diku poezitë tuaja i keni quajtur “lule nate”, që janë “prodhim i artit të madh të gjumit”?
PRIMO SHLLAKU: Kur njeriut nuk i mjaftonte bota natyrore që shifte dhe ndiente përqark, ai shpiku metaforën. Atashimi i krijimeve të mia me metaforën ma së shumti më pohon si njeri dhe kjo nuk ma ban qejfin pak.
Metaforat janë nji rikrijim i botës dhe dublim i saj. Në kohën time të fillesave të krijimit bota që më rrethonte më binte shum ngusht dhe unë kërkoja zgjanim. Dhe m’u paraqit nevoja e madhe e arratisjes në nji tjetër dimension, në pamundësi për t’u arratisë në nji tjetër hapësinë që ishte aty, ekzistuese dhe e gatshme qysh nga krijesa.
Ju jeni i pari që, tue u marrë dashamirësisht me mue, keni konstatue edhe njisinë ndërtuese të shkrimeve të mia: metaforën. Koha e shkrimit për mue ka qenë e mbetet nji mister. Unë e mbaj mend veten vetëm para e mbas shkrimit. Koha e shkrimit asht nji kohë e pajetueshme prej arsyes dhe vetdijes sime. Ajo asht nji gjendje vetmimi ku qendrat e eksitueme të trunit gjejnë rrugën e krahëve, përfundojnë tek gishtat që shtrëngojnë nji laps ose rrahin nji tastierë. Kaq di me dëshmue unë. Nuk e mistifikoj, por unë jam larg çdo qëllimi, nijeti, projekti dhe arsyetimi. Qenia ime pikëzohet dhe unë mungoj për nji copë herë nga kjo botë, pa e ditë se ku jam. Kur përfundoj, përplasem mbi tokë dhe i rimarr bisedat, telefonatat, shof sendet rreth meje dhe i rendis ato ose i la pa i prekë si të pëlqyeshme ashtu sikurse janë.
Metafora mund të jetë dera nga e cila dal për ta kundrue botën ku jetoj nga pozita e nji të jashtmi, e atij që nuk e pranon pafuqinë e tij mbrenda saj dhe që, me pozicionin e ri të kundruesit, beson se e ka ndryshue sadopak statusin e tij të pësuesit.
“Lule nate” i kam quejtë sepse ato kanë qenë diçka që u lidhën me mue dhe me gjendjen time përmes nji biografie krejt të veçantë. Ato ishin diçka në vete dhe për vete, pra nji përvojë që ngurronte me u ba në të gjithë procesin e vet të krijimit, pritshmënisë, përceptimit dhe vlerësimit, sepse disa nga kto gjymtyrë ishin të pamunduna. Fjala “lule” nuk tregon se ato ishin doemos të bukura, kurse fjala “natë” tregon se ato ishin detyrimisht të panjoftuna. Kaq e vërtetë sa edhe mbas botimit ato mbetën prap “lule nate”. Te ky togfjalësh fjala kyç nuk ishte emnori, por përcaktori. Në ato kohë e kishte pësue edhe sintaksa, ose po sforcohej edhe mekanizmi sintaksor. Pra siç po shifet, shestimi i ktij titulli nuk ka qenë edhe aq fort mekanik dhe automatik, sa e foluna e jonë ose kombinimi i kuptimshëm i fjalëve.
Sa i përket “artit të madh të gjumit” që e kam cekë te parathaniet e vëllimit “Lule nate”, kuptimi nuk ka qenë manifestual siç mund të duket dhe nuk ka lidhje me André Breton-in dhe shkollën e tij. Ose ka dhe unë nuk e di. Por gjithsesi pritja më asht dukë art dhe gjumi më asht dukë humanizëm. Pse humanizëm kur flejnë pothuejse të gjitha kafshët? Kjo për nji arsye kulturore. Te drama e F. Dürrenmatt-it, “Romuli i madh”, personazhi kryesor i saj, nji perandor romak, i fundit më duket, tue pa katastrofën e ardhjes së barbarëve dhe degjenerimin e perandorisë, në pamundësi me i ba derman, ka vendosë me e kalue me gjumë atë periudhë, si e si mos me u ba pjesë e llumit të dekadencës. Edhe unë pranova, si hominoid i detyruem nga epoka, adoptimin e letargos së kafshëve për me mbetë njeri mendues.
Në një shkrim paratekstual te libri “Hana e njelmët e ditës”, ju mendoni përafërsisht si Derrida, kur thoni që “shkrimtari thotë gjithmonë ma shumë se ka dashtë me thanë”. Pra, teksti tejkalon qëllimet e autorit, kurse realiteti, karshi shenjimit poetik, bëhet sekondar?
PRIMO SHLLAKU: Procesi i krijimtarisë asht gjithnji nji joevidencë. Gjithçka që nuk asht evidente, han diskutim dhe përban nji kontingjencë. Kot mundohemi me e përkthye në landësinë e së vërtetës. Ajo mund të rroket vetëm pozicionalisht dhe na vetëm mund ta analizojmë periferikisht, nisë prej vendndodhjes sonë. Askush ma nuk e ka monopolin e së vërtetës. Edhe sfera që asht nga të gjitha anët njilloj, nuk ofron modelin e së vërtetës unikale, sepse në anë të ndryshme ajo ndriçohet në mënyrë të ndryshme nga burimi kryesor i dritës.
A themi na gjithmonë atë që shofim apo themi edhe pak nga ajo që intuitojmë pa dijen dhe lejen e arsyes sonë? A asht çasti i analizës çasti i gjithmonshëm i qasjes ndaj sendit apo ai çast konkret dhe vetëm ai në dijeninë tonë? Sa e kontrollojmë na dijen tonë racionale dhe emocionale në nji çast të dhanë që të jemi në gjendje me ditë se çka po ndodh me atë që themi a shkruejmë? Mos vallë hapësinat e dijes tonë intuitive dhe ato të dijes tonë racionale kanë kanale komunikimi që ngushtohen e zgjanohen në funksion të trysnisë që vjen nga jashtë apo edhe nga mbrendë? A vdes njeriu pa e thanë diçka, sepse nuk ka mundë me e thanë ashtu si e ndjen e mandej ka hjekë dorë nga kjo punë që, përfund, i duket e kotë dhe që asht ndoshta thalbi i dijes dhe i kulturës mendore? A e merr me vete njeriu në hiç atë që në jetën e tij të gjallë e ka shprehë formalisht e grafikisht me pika-pika? E bana gjithë këtë barazh pyetjesh për me thanë se unë besoj se na jemi shum ma të ndërliqtë sesa e dimë veten ose sesa na dinë të tjerët. Njerëzit e kulturës që e çojnë jetën tue shikue me sy foshnjor botën që mizorisht nuk ndryshon mbrenda nji cikli biologjik njerëzor, sigurisht që dinë ma shum se dinë, sigurisht kanë pá ma shum se shofin, e pra sigurisht shkruejnë ma pak se kanë thanë në të vërtetë.
Përvoja ime me tekstet e mia që bahet kur i përgatis për botim, shpesh më befason, sepse shof krejt kjartë se në evidencë më kanë dalë mendime dhe ide që s’i kam pasë kurr si pjesë të racionales sime. Shenjimi poetik, për mungesën e tij të landësisë dhe të konkretësisë lyp ma shum sugjestion dhe ndriçim sesa vetë realiteti. Në art asgja e zbehtë, asgja e dobët nuk mund të jetojë. Arti asht banesa e të fortës, të shkëlqyeshmes, e unikales. Pa kto cilësi çdo tekst përmbytet prej reales dhe humbet pa shpëtim. Kur realiteti çmagjepset prej njoftjes së tepërt, atëherë psikja jonë që kërkon habinë, mahnitjen dhe magjepsjen ndërton realitete paralele ku ajo ndihet ma mirë dhe ma e lumtun: artin.
Duket se për të thënë shumë, jo domosdoshmërisht duhet shkruar shumë. Ju keni zgjedhur t’i përmbaheni këtij parimi. Por edhe pse s’keni shkruar shumë, apo pikërisht pse s’keni shkruar shumë, poezitë tuaja lexohen si tekste të jashtëzakonshme dhe vlerësohen për thellësinë emocionale dhe ideore. A është lirika ajo që ju përfaqëson ju më së miri?
PRIMO SHLLAKU: Me thanë të drejtën nuk e kam matë kurr shkrimtarinë time me sasinë e teksteve ose me madhësinë e tyne fizike si numër fjalësh a si numër shenjash alfabetike. Kam pá libra të mëdhej të reduktuem për efekt pedagogjik në nji të tretën e tyne dhe kam mbetë i mahnitun sesi ata tekste kishin humbë tek unë si lexues vetëm pritshmëninë e volumit që më sugjeronte kujtesa, por jo thalbin e veprës dhe tërhjekjen ndaj saj. Asht rasti për veprën e Hugo-it “Katedralja e Parisit”. Veprat e së kaluemes kanë qenë voluminoze se, mesa duket letërsia ishte edhe arti ma popullor dhe ma i kollajshëm për t’u “korrë”. Letra e shkrueme me tipografi ishte ndoshta depozita ma e madhe e kujtesës së njerëzimit dhe njeriu hidhte aty gjithçka që mund të shprehej me fjalë. Pjesa e hjekun ose ajo që në psikologjinë e artit quhet “element orientues” nuk i kishte ba keq tekstit. Përkundrazi i kishte hjekë nji vandak me ferra dhe e kishte çlirue që të lexohej si i tillë pa meny të detyrueshme.
Edhe në letërsi unë besoj tek analogjia me kiminë kur asht fjala për përqëndrimin e solucionit.
Por unë besoj edhe te aristokratizmi i mandarinëve kinezë që vajzave të tyne ua fusnin kambët në disa lloje këpucësh të vogla dhe nuk ia ndërronin simbas rritjes së natyrshme të numrit. Këtë e banin për njifarë aristokratizmi se kamba e vogël qenka shenjë fisnikie, thonë ata.
Unë kam rreth njimijë poezi dhe prej tyne kam vendosë me botue rreth katërqind. Në krahasim me disa të tjerë, po, unë nuk rrjedh. Pikoj.
Një lirizëm e vërej edhe në tregimet tuaja, të cilat nuk preokupohen me kompozicionin, por me gjendjen e personazheve. Çfarë synoni kur shkruani prozë, përderisa mosndodhja është krejt ajo çka ndodh në tregimet tuaja?
PRIMO SHLLAKU: Lirizmi asht shija e sendeve që ikin. Vetdija jonë fillon e regjistron vetëm mbasi ka kalue nji copë nga jeta e jonë. Lirizmi e ka kryet e kthyem mbrapa. Ai asht melankolia e jetës që ikë pa kthim. Ka njerëz që janë të kthyem tek koha e diktaturës pa e ditë se pse. Ngatërrojnë kohën e rinisë që ishte bashkëkohëse me diktaturën. Dhe lavdojnë diktaturën, sepse rinia asht ma abstrakte se diktatura e ata nuk kanë fuqi me e ripërceptue. Ajo që përban tensionin e vazhdueshëm psikik te njeriu asht kontakti i asaj që shofim tashti me kujtimin mbi po atë. Sado pak kohë që të kenë ndërmjet kujtimi me përceptimin e atypëratyshëm, nji ndryshim ekziston mes tyne. Psiket e mprehta e ndiejnë dhe përkulen. Kjo përkulje asht lirizëm.
Letërsia ime asht antropocentriste dhe ven në qendër njeriun universal dhe merret me botën e tij. Njeriu universal asht i qetë, i ngathët, mendues dhe që din me pritë. Ato kultura që kërkojnë formën duket se kanë arritë me e “shpikë” ose me e zbrazë njeriun e kohës së tyne dhe e hjedhin vemendjen kah forma, lozin me formën, kërkojnë forma të reja, i gjejnë format e reja dhe prap, mbas kërkimit e gjetjes së tyne, shfaqet si kokuth njeriu me risitë e psikes dhe gjendjes së tij. Letërsia shqiptare ka qenë për kohë të gjatë letërsi ideocentriste, funksionale dhe imituese. Ajo si e tillë nuk mundet me i plotësue nevojat shpirtnore të shoqnisë shqiptare. Mendoj se nji ndër shkaqet e ktij sfazimi dhe pamjaftueshmënie asht se ajo nuk e ka pasë njeriun në qendër. Ose, edhe kur e ka pasë, e ka pasë për ta transformue revolucionarisht. Revolucionarisht d.m.th. me shpallë kohën zero të antropologjisë dhe mos me marrë parasysh asnji model përparimi që ka gjithmonë ndryshim me nji premje të njeriut shoqnor që i përket nji grupimi kulturor më vete.
Kam qenë unë i pari që kam thanë se në prozën time nuk ngjet asgja. Kjo thanie ka mbrendë relativitetin e vet krahasue me realizmin socialist, ku ndodhnin gjana të mëdha pa asnji efekt pozitiv mbi individin e që ishin vetëm propagandë e kulluet. Mbase fakti që në botën tonë të atëhershme nuk ndodhte asgja, sepse ashtu ishte skenari, më ndihmonte me gërrye te njeriu ngjarjen e vërtetë, por të heshtun, poshtnimin e tij të rastësishëm dhe Hiroshimën që pason. Mbase më pëlqente të krahasoja efektet e nji poshtnimi të rastësishëm e “për lojë” siç thotë Martin Camaj, me poshtnimin sistematik e të qëllimshëm të nji regjimi që i bante individit. Ekuacioni ishte ky. Kur nji poshtnim i rastësishëm bahet për lojë e pasohet nga nji Hiroshima, po ai i qëllimshmi e sistematiku nga se mund të pasohet? Nga big bangu veç…
Me mungesën totale të subjektit, si rrallë ndonjiherë tjetër, kam dashtë me qenë kontrapunkti i letërsisë fjalamadhe e bombastike të realsocit. Mungesa e subjektit, mungesa e personazhit, mungesa e kohës reale dhe e kronologjizmit, mungesa e konkluzioneve dhe e përshkrimit të fateve që sillen rreth vetes si flutura e kandilit janë shenjat e refuzimit të nji letërsie që ban paradë me kosha të mëdhej e pa gja mbrende, ndërsa unë rrotulloj nëpër gojë nji qershi të kuqe, të pjekun fort…
Shumë shkrimtarë kur kalojnë nga proza, ose poezia, në dramë, janë të papërgatitur dhe dështojnë në skenë. Unë kam lexuar tri drama tuajat (Aktorë pa kujtesë, Nji mbret pa mbretni dhe Fqinji i katit sipër) që më kanë pëlqyer dhe e kam kuptuar që jeni i familjarizuar me teatrin, me skenën. Si shpjegohet kjo lidhje me teatrin?
PRIMO SHLLAKU: Mund të mos kem ba mirë që kam kalue nga poezia dhe proza në dramë, por paskam ba mirë që nuk paskam dështue. Ju falënderoj për konstatimin ngushëllues.
Letërsia në tanësi asht nji sy i hapun mbi botën. Kur syni ynë shpall veçantinë e tij dhe pashoqësinë e tij mbi botën, ajo që shkruejmë ka shum gjasa me qenë poezi, lirikë, imazh i shfaqun nji herë dhe i zhdukun për gjithë herë. Kur ndiejmë se duhet me iu përgjigjë pyetjeve që na vijnë nga bota, ky asht rasti ma i mirë me folë, me tregue, me krahasue, me vërtetue se edhe ti e ke nji kandvështrim, se edhe ti e ke regjistrue nji dialog të mbrendshëm dhe i ke shestue nja dy qyqe pikëpamjesh. Ky kishte me qenë rasti fatlum me shkrue prozë. Por kur ti je pjekë dhe bota që ka marrë të njajtin diell si ti, ngurron me u pjekë; kur ti jeton në nji botë që paradoksalisht e ka pranue lemjen tande, por nuk e pranon ekzistencën tande dhe, kryekreje, mënyrën se si ti ke vendosë me ekzistue, atëherë te dora jote shkruese asht afrue skema e dramës, skema e teatrit që ka lé si e vetmja formë e pranueshme letrare që e duron pedagogjinë.
Unë kam lé si figlio d’arte. Kam lé mes librash dhe shpërgajt e trunit tim kanë qenë fletët e shtypuna me tipografi. Baba im ka qenë fort i lidhun me teatrin për shkak të dajës së tij i cili ishte nji aktor i madh i teatrove amatore që lëvrinin në Shkodrën e fundshekullit XIX dhe fillimshekullit XX. Ajo që kishte ndodhë me babën tim që e ndiqte dajën e vet ndër prova dhe premiera, ka ndodhë edhe me mue e, ma vonë, edhe me vllaun tim: na jemi rritë në teatër, në sallën gjithnji të errët e të ftoftë të teatrit, të zhytun në kulltuqet herë prej druni të fortë e herë prej tapicerie lurtuese të kohëve kur u rrit mirëqenia. Unë rrija në fund të sallës dhe kryet tim mezi delte sipër shpinakut të kolltukut para meje. Im atë sillte herë mbas here kryet mbrapa për me pa se a isha aty apo jo. Nji herë erdhi e më tha tue ma kapë faqen me dy gishtat e dorës: Mos flej, ë? Sa herë zhvillohej ndonji skenë e gjurulldishme në skenë me lëvizje e me përplasje të ma shum aktorëve, atje ku unë rrija zakonisht vinte ngadalë e papritmas nji re pluhni, të cilës unë i ndieja vetëm erën e athët dhe aftësinë asfiksuese. Ma shum se sipari i madh vishnje, prozhektorët me ngjyra dhe kostumet prej atllasi të ndritshëm të veshjeve të epokës e që ishin në kontrast të hapun me doqet e rrobeve tona të fishkuna, ajo erë e pluhnit që ngrihej nga kambët frenetike të aktorëve në skenë, me dukej se ishte teatri dhe bamat e tij. Në të gjitha teatrot që kam hy kam ndie të njajtën erë pluhni. Ma vonë kur desha me meditue për teatrin zbulova edhe tragjiken e tij. Çdo natë lindte dhe vdiste nji skenë. Sipari ishte nji gijotinë që ia priste kryet nji shfaqje dhe ajo rrinte e vdekun deri natën tjetër që të ringrihej në skenë. Por unë kam asistue edhe në natën e vdekjes përfundimtare të nji shfaqje dhe, ma vonë edhe në vdekjen nji nga nji të aktorëve të asaj shfaqje. Pluhni i skenës dhe era e tij asht krizantemi dhe era e tij që thotë Mjeda. Sipari asht gijotina që rriskon lavdi aktorësh e mahnitjen e audiences. Asht nji vorr i gëzueshëm ku na vrapojmë me ndie shijen e kalimtares me shpresën e fortë se mund ta prekim edhe ndonji vlerë mbetëse. Tragjike landa, tragjik edhe instrumenti. Lum kush nuk e shef teatrin si vend ku vetëm hahet bukë.
Ndryshe nga poezia dhe proza, drama lidhet me mediumin e teatrit. Poezi dhe prozë keni botuar, kurse drama s’keni botuar, edhe pse shkruani qe tridhjetë vjet. Pse nuk i keni botuar dramat dhe çfarë mendoni për jetën e dyfishtë të tyre: si tekste dhe si shfaqje?
PRIMO SHLLAKU: Historia e botimit të dramave të mia asht shum e trishtë dhe shkurajuese. Më 2013, andej kah fundi i pranverës fitova nji sponsorizim nga ministria e kulturës për botimin e tri dramave të mia të cilat ishin gati për botim. U nënshkrue kontrata dhe simbas saj duhet të merrja 60% të shumës së kontratës dhe, me botimin, edhe 40% e tjera. Nuk ndodhi ashtu. U banë zgjedhjet politike, ndërroi qeveria dhe unë mbeta pa marrë asgja. Shkova shum herë te ministria dhe, sa ma shum që u trokisja në derë, aq ma ftyra të panjohuna shihja dhe aq ma nga fillimi duhet ta tregoja rastin tim. Erdhi nji ditë që unë nuk njifja askend ma dhe ajo ma e madhja e atyne zyrave më tha solemnisht: “Keni ardhur vonë, zotëri. I keni kaluar afatet e tërheqjes së lekëve.” Kjo gja më zemroi shum dhe ia hyna gjyqit. E fitova shkallën e parë në gjykatën administrative dhe tashti po pres gjykatën administrative të apelit që të marrë nji vendim. Unë mendoj se ky nuk ka qenë nji aksident burokratik. Aksidentet burokratike me mue kanë qenë të gjitha të mbushuna me kërkim faljeje dhe me dhanie precedence rastit tim. Burokracia asht ma e gëlltitshme sesa politokracia.
Vetëm para nji jave i pa dritat e skenës pjesa ime “Nji mbret pa mbretni”. Ajo u vu në skenën e teatrit SKAMPA të qytetit të Elbasanit.
Regjisori Stefan Çapaliku na solli nji variant skenik të saj, të cilin e kishte ndërtue me kujdes dhe e kishte mbushë me situata dramatike që komentonin bukur e plotësisht tekstin letrar. Frymën universaliste të tekstit letrar ai e afroi me aktualitetet e ndieshme shqiptare dhe krijoi analogji e konkretësi tronditëse. Loja e aktorëve qe korrekte dhe shum prej tyne sollën gjetje personale të nji sugjestioni bindës dhe organik. Për mue drama ime rezultoi e vushme në skenë, e interpretueshme dhe e pështatshme në kohë dhe hapësinë. Deri më sot sfida ime kishte qenë e hapun dhe e mundimshme, sikurse janë të gjithë proceset që zgjaten shum përtej afatit të tyne normal. Mbase nji ditë mund të ulem e të shkruej nji dramë për shtatzaninë e tejzgjatun, si formë e sofistikimit me e vra qysh në embrion pa lé mirë nga barku i nanës, ose për atë që unë do ta queja vdekje preventive.
A e keni menduar ndonjëherë se, nëse në fillim ishte Fjala, çfarë mund të ketë në fund? Meqenëse çdo poet ka “apokalipsat” e tij, e sidomos ju që i quani poezitë lule të natës, çfarë mund të na thoni për fundin në përgjigjen tuaj të fundit?
PRIMO SHLLAKU: Në Bibël fjala asht e përkthyeme si logos. Logos-i asht nji lemë shumkuptimëshe, nji ndër fjalërt e greqishtes që han shum interpretim. Unë mendoj se në Bibël fjala logos nuk e ka kuptimin e fjalës. Ajo ka kuptimin e projektit, përftyrimit dhe paraftyrimit, të skicës dhe ideimit si paraqenie. E gjithë Bibla ka shum ma tepër frymë platoniane dhe aristotelike sesa heraklitiane. Njeriu asht qenie e mesit, thotë Kant-i. Ai ndodhet diku mes pafundësisë së makrokozmosit dhe pafundësisë së mikrokozmosit. Në boshtin e kohës ai ndodhet mes pafundësisë së të shkuemes dhe pafundësisë së të ardhmes. Pra njeriu asht i ngujuem mes pafundësish. Pafundësia e botës përplaset me fundësinë e jetës së individit. Ky ndoshta asht edhe i pari dhe ma i madhi ankth i njeriut që buron nga qenia e tij dhe që asht i pangushëllueshëm. Baudelaire thotë te poema e tij “Plakat voglake”: Ikni të pafundmes që ju bartni me vete! Megjithatë të gjithë kta koncepte rrijnë atje, përtej se i rrok mendja e tij dhe asimptota asht e vetmja qasje. Thalbi nuk i preket. Thalbi i saj na i ikë arsyes dhe këtë ikje na e quejmë metafizikë. Vetdija pasqyruese ka ma shum të pafundme sesa universi. Njeriut i ka takue me ra prej nji pafundësie në tjetrën. Problemin e të së pafundmes dhe vertigon para saj nuk e ka zgjidhë as kultura si shestim human. Mbase Plotini kishte zbulue bazën numerike të botës dhe gjithçka mund të përkthehet në numra. Numrat janë shprehja ma e kjartë dhe ma bindëse e pafundësisë. Mesa duket njeriu nuk ka për t’u mësue kurr me humnerën që hapë nën kambët e tij e pafundmja. Unë shof tek ajo fjalia e parë e ungjillit përpjekjen e njeriut për të krijue nji truell ideal ku me ngritë ngrehinën e botës së dytë që profilohej në kapacitetet e tij të pasqyrimit. Njeriu nuk jeton dot pa njehësim. Atij i duhet nji pikë 0 ose nji pikë A. Atij i duhet nji fillesë. Por sapo e shpiku fillesën, atij i iku mundësia për të shpikë fundin. Teoritë eskatologjike që përpiqen me përftyrue sesi do të ishte fundi, nuk kanë arritë me na dhanë nji landë po aq konkrete sa fillesa ose gjeneza biblike. Në planin universal të dyja janë konvencionale dhe nuk ekzistojnë vetëm si realitete të individit ose të epokave historike. Universi dhe koha janë nji e të pandashëm. Mbi ftyrën e universit na njerëzit hjekim vija që na ndihmojnë në komunikim dhe bashkërendim. Por Universi i venit ato vija sepse dija e jonë asht vetëm relative dhe zhvillohet me front. Njeriu do të vazhdojë me e pasë frikë vdekjen dhe me i thirrë vdekjes, kur jeta individuale randohet e bahet e padurueshme. Pra fillimi e mbarimi janë imanenca të tokësores dhe të njehësimit të shpikun nga qenia humane. Universi asht pa fillim e pa fund. Ne njerëzve na duhet me i caktue arbitrarisht nji fillim dhe kjo e ka nji kuptim. Kurse caktimi i nji fundi do të ishte i pakuptimtë se drejtëza duhet të jetë e hapun nga njena anë, e hapun e e pafundme si vetë koordinata e universit. Meqë koha asht vektoriale, atëherë na shum-shum mund të caktojmë nji fillim. Kurse fundi mbetet nji antonimi virtual e fillesës…
Vetëdija njerëzore si dublim i universit asht edhe ajo e pafundme. Na jemi të dënuem me pafundësi. Ungaretti përjeton nji antispleen më 1917, kur thotë: Ndriçohem me pafundësi. Poetët francezë kanë qenë ma para në kontaktet e tyne me murin e madh të të papërshkrueshmes. Klithma entuziaste e Ungaretti-t ia sillte përmbys kockat në vorr Baudelaire-it. Shum fizike dhe foshnjore kjo klithmë e tij. Mbase psikja italiane e dalë nga furriku i ngrohtë i De Amici-t dhe Collodi-t po përballej me dimensionet vertikale të njeriut universal. Ndriçimi agimor i Ungaretti-t duket si fillesë. Asokohe francezëve u kishte plasë tashma tamthi në buzë.
Çdo brez ka spleen-at e veta dhe spleen-a mbase nuk asht tjetër veçse lodhja e vetdijes sonë në kontakt të qëllimtë me të pafundmen.
(Botuar në numrin 13 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Primo Shllaku (Shkodër, 1947) është poet, prozator, dramaturg dhe eseist shqiptar. Edhe pse ka shkruar që në moshë të re, ai ka filluar të botojë vetëm pas rënies së regjimit komunist. Deri tash ka botuar tre vëllime poetike: “Lule nate”, “Hana e njelmët e ditës” dhe “Edhe fjalët shkojnë në ferr”. Po ashtu, ka botuar librin me tregime “Muzikantët” dhe monografitë “Nji Uliks që s’mbërriti kurr në Itakë” dhe “Nji letërsi tjetër”; ka përkthyer Shatobrianin, Bodlerin, Kafkën, Sartrin, Todorovin etj., dhe ka botuar shkrime të shumta për letërsinë dhe gjuhën shqipe.
