Intervistoi Ag Apolloni
Zoti Kadare, gjysma e prozës suaj është krijuar nën diktaturë dhe gjysma në demokraci. Në cilën periudhë mendoni se i keni shkruar veprat më të mira?
ISMAIL KADARE: Pa dashur të tregohem trillan, me ndonjë përgjigje të tipit: «në të dyja», sinqerisht mendoj se veprat më të mira, sikurse ato më pak të mira, i kam shkruar, për fat të mirë, në të dy periudhat. Përdora shprehjen «për fat të mirë», sepse një gjë e tillë është shenjë e mirë për letërsinë.
Romani juaj i parë i botuar, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, shkaktoi një tronditje në letërsinë shqipe, e cila deri në vitin 1963 nuk pati fatin të kishte ndonjë roman të madh. Ai ju ktheu në lider të letërsisë shqipe dhe si i tillë u futët edhe në letërsinë botërore. Kur e shkruat në fillim si tregim, a e keni menduar se emri juaj përgjithmonë do të lidhej me atë titull?
KADARE: Jo, nuk e kam menduar. Siç e kam përmendur diku, ka qenë miku im i ngushtë, Drago Siliqi, i cili bashkë me kënaqësinë që më shprehu për versionin prej 30-40 faqesh, siç u shkrua në fillim kjo vepër, më shfaqi pakënaqësinë që isha ngutur ta shpenzoja këtë subjekt me një novelë. Është e drejtë apo e padrejtë, dihet se në letërsi, romani si gjini, ka fituar një aureolë të veçantë.
Edhe pse “Gjenerali” trajton ngjarje të kohës pas konfliktit (luftës), ju brenda tij keni krijuar mjaft konflikte psikologjike. Kjo u ka pëlqyer lexuesve, por kritikët zyrtarë ju kanë kritikuar për moszbatim të doktrinës së realizmit socialist dhe për mungesë të urrejtjes ndaj armikut. Sa kanë ndikuar dhe sa ndikojnë, përgjithësisht, kritikat në punën tuaj?
KADARE: Letërsia, si çdo art, krijohet për t’u pëlqyer prej lexuesit, atij që quhet «publik». Dihet se niveli i pëlqimit dhe ai i artit nuk përkojnë gjithmonë. Madje ka raste kur ndahen. Kjo ndodh edhe me kritikën. Është e natyrshme që shkrimtari ta dëshirojë gjithmonë një pakt pozitiv me publikun. Por, ka raste kur ndodh e kundërta. Kjo vjen ngaqë publiku gjithashtu krijohet. Në vendet totalitare, për shembull, një pjesë e publikut kur vëren se ndaj veprës së shkrimtarit ka ftohtësi, nga ato që quhen gjysëm-zyrtare, ai mbetet gjithashtu i ftohtë. Ndërkaq te një pjesë tjetër e publikut, pikërisht nga kjo ftohtësi shtohet kureshtja, madje simpatia për shkrimtarin. Besoj se në të famshmet «takime me lexuesit», nga bashkëbisedimi (pyetje-përgjigje) me sallën, shumica e shkrimtarëve shqiptarë të kohës e kanë ndier këtë.
Derisa “Gjenerali” ka një lidhje me dramaturgjinë e Eskilit, “Kronikë në gur” sjell fiksimin tuaj me veprën e Shekspirit. Si ndodhi që u lidhët kaq shumë me këta dy shkrimtarë, për të cilët keni shkruar edhe libra eseistikë?
KADARE: Tërheqja nga të mëdhenjtë nuk është ndonjë meritë për askënd. Përkundrazi, është gjëja e duhur për të gjithë.
Eskili dhe Shekspiri ndihen edhe në romanet tuaja me temë politike, si: “Dimri i vetmisë së madhe”, “Koncert në fund të dimrit”, “Vajza e Agamemnonit”, “Pasardhësi” etj. A mendoni se ata autorë janë strehë e sigurt estetike për trajtimin e temave politike?
KADARE: Siç e thashë më lart, kjo është e natyrshme. Letërsia, ashtu si artet e tjera, ka një fat të madh, ajo çmohet vetëm nga majat. Krijuesit e rëndomtë, madje edhe ata të mesmit, janë të pashmangshëm, të shumtë dhe të dobishëm, por ata mënjanohen vetvetiu në rrugëtimin e saj të gjatë. Shkurt, historia e letërsisë mbetet historia fatlume e majave të saj. Dhe kjo është një mrekulli për gjithë botën, sepse nuk e ngarkon kulturën e saj as me vlera të përkohshme, as me kaos dhe anarki…
Ngjashëm me “Gjeneralin” që është roman pa hero, edhe “Kështjella” është roman që nuk e shfaq heroin. Pse kjo shmangie e heronjve në këto romane?
KADARE: Më tepër se të jetë bërë enkas prej meje ka gjasë që kjo hynte në përpjekjet e natyrshme të një pjese të shkrimtarëve për t’iu shmangur subjekteve aq shumë të bezdisshme prej realizmit-socialist si: jeta në kooperativë ose uzina, garat socialiste, e sidomos personazhet pozitivë. Këta të fundit, që nga njerëzit e thjeshtë gjer tek sekretarët model të partisë dhe heroinat e punës ishin bërë aq barrë e rëndë për letërsinë saqë dukej se shpëtimi mund të vinte vetëm nga personazhet negativë. Kur ishte fjala për personazhe më të ndërlikuar, si komandantë kështjellash apo çetash partizane, gjithçka vështirësohej edhe më fort. Antikiteti grek ose Shekspiri jepnin zakonisht personazhe të rangut të lartë që të ngjethnin mishtë. Merrej me mend se nëpërmjet tyre kushtëzoheshin ligjet e artit të madh.
Ndryshe nga lidhjet me letërsinë e mëhershme, « Pallati i Ëndrrave » sjell një lidhje me romanet distopike të shekullit njëzet. Si lindi novela juaj distopike në kohën e proklamimit të doktrinës utopike?
KADARE: Letërsia çon natyrshëm drejt lirisë. Shpesh më ka habitur mefshtësia e mendjes së disa kritikëve e studiuesve tanë që nuk arrijnë të kuptojnë se si ka qenë e mundur që midis shtrëngesës komuniste të shkruheshin vepra që e kapërcenin atë shtrëngesë. Për pyetjet e tyre nuk do të përdorja fjalën «naive» ngaqë ajo është tepër e pafajshme. Pyetjet e tyre janë të fajshme, madje tepër. Mosha e tyre është shpesh 45-55 vjeç, çka do të thotë se janë ndarë me komunizmin kur kanë qenë 20 ose 30 vjeçarë. Ata pyesin sot se si ishte e mundur që disa autorë kuptonin çka ndodhte dhe shprehnin rezerva për regjimin? Kurse ne kemi të drejtë të pyesim: si është e mundur që ju nuk kuptonit asgjë? Të jesh 20 vjeçar dhe të mos kuptosh se ka diçka që nuk shkon në vendin tënd me emrin Shqipëri, kjo do të thotë se ti ose bën pjesë në familjet dhe armatën që i shërben regjimit, ose mendja jote ka një mungesë të mjerueshme zhvillimi. Nganjëherë tipa të tillë, të mbetur gojëhapur përpara letrarëve që megjithë censurën kanë arritur të zbulojnë pjesë nga mjerimi shqiptar, krijojnë «teorira» se duhet të kesh bërë së paku një udhëtim në botën perëndimore, për të kuptuar diçka! Pas kësaj, ata shkojnë edhe më larg, nuk besojnë se ndonjë vepër është shkruar megjithatë në atë kohë, rrjedhimisht, sipas tyre, është ndërruar data e saj, duke përfunduar kështu në shpifësa ordinerë. Letërsia, siç e thashë më lart, është e pandarë nga liria, thënë ndryshe, nga njerëzit e lirisë.
Në romanin “Hija”, ju flisni për një kineast që gëzon privilegjin për të shkuar në Paris. Në mënyrë alegorike ky roman, që ka edhe referenca autobiografike, e barazon Shqipërinë komuniste me botën e të vdekurve. Bashkë me përgjimet në “Spiritus” dhe me fundosjen përrallore në “Shkaba”, historia e romanit “Hija” shkakton ankth te lexuesit. Fatin e kineastit e keni treguar në roman, por a mund të na e tregoni fatin e romanit derisa erdhi te lexuesi?
KADARE: Mund të them se fati i romanit vetë ka qenë ndoshta më i pazakonshëm se i personazhit. Siç e kam treguar, dorëshkrimi i këtij romani, bashkë me atë të «Vajzës së Agamemnonit» dhe një novelë, u nxorën jashtë Shqipërisë në mesin e viteve tetëdhjetë, prej botuesit tim francez. Ju e dini se nxjerrja e dorëshkrimeve tek ne ndalohej me ligj. Botuesi francez bëri një udhëtim enkas për këtë. Ishte e vetmja mënyrë për ta ruajtur veprën nga ndonjë bastisje e papritur. Për botim as që bëhej fjalë. Madje romani u shkrua për të mos u botuar përderisa Shqipëria të ishte komuniste. Ashtu si të gjithë, përpara vitit 1990 nuk besoja në rënien e afërme të komunizmit. Dorëshkrimi ishte i rrezikshëm, ndaj mendova t’i sajoja një mbrojtje tjetër, përpara ardhjes së botuesit francez: dorëshkrimi paraqitej si një përkthim. Përveç emrit të autorit, gjermanit Siegfried Lenz, që zëvendësonte emrin tim, zëvendësova aty-këtu emrat e personazheve dhe të mjediseve. Kështu që lexuesi krahas Vjenës dhe Inzbrukut , do të ndeshte disa Hanse dhe Helga dhe emra rrugësh të Tiranës, që mbaronin me «strasse» ! Kam patur rastin në një takim ndërkombëtar shkrimtarësh, t’ia tregoj episodin grotesk Siegfried Lenz-it, i cili, siç më tha, ndjeu kënaqësi të veçantë, që kishte mundur të ndihmonte, pa e ditur, kolegun e vet nga Shqipëria e largët.
Ngjarjet e romaneve “Qyteti pa reclama”, “Kronikë në gur”, “Breznitë e Hankonatëve”, “Çështje të marrëzisë” dhe “Darka e gabuar” etj., janë vendosur në qytetin tuaj të lindjes i cili, falë këtyre veprave, është kthyer në një atraksion letrar të të gjithë letërsisë shqipe. Përqendrimi i shpeshtë në këtë hapësirë a është fiksim me vetëdije, apo kthim subkoshient?
KADARE: Përsëri e kam vështirë ta shpjegoj. Ose ndoshta nuk ka shpjegim të saktë, ndaj dhe ai s’duhet kërkuar. Prej kohësh kam bërë zbulimin e thjeshtë (aq të thjeshtë saqë ndoshta s’do ta meritonte fjalën «zbulim») që largësia prej qytetit të lindjes, ku kam jetuar gjer në moshën 17 vjeçare, ka qenë shtysa kryesore për të shkruar për të. Kështu që romanin e parë «Qyteti pa reklama» e kam shkruar në Moskë në vitin 1959, pra në një largësi trimijë kilometra. «Kronika» bashkë me «Hankonatët» janë shkruar në Tiranë, në vite të ndryshme, por me një largësi modeste, rreth treqind kilometra. Ndoshta do të dukej një përgjigje trillane po të thosha se gjatë një qëndrimi disa javësh në New York, kur largësia nga qyteti i lindjes arriti maksimumin (rreth gjashtë mijë kilometra), sikur të mos doja të më shpëtonte ky rast, shkrova «Çështje të marrëzisë». Kurse «Darka e gabuar» u shkrua në Paris. Ju mund të buzëqeshni. Unë gjithashtu, por kjo s’më ndihmon të gjej tjetër përgjigje.
Kohëve të fundit keni botuar dy libra (“Mjegullat e Tiranës” dhe “Kukulla”) nëpërmjet të cilëve shfaqeni më i afërt para lexuesve, të cilët duke ju njohur si autor të temave të mëdha, befasohen me këto tema “të vogla”. Pse kjo hapje ndodh kaq vonë?
KADARE: Mendoj se në letërsi nuk ka një kohë për tema të mëdha ose të vogla. Madje shpesh qëllon që kur je adoleshent, të tërheqin më shumë temat kozmike se sa ato reale, që quhen zakonisht «të vogla».
Romanin tuaj të parë e keni mbajtur në arkë për ta botuar pas më shumë se gjysmë shekulli. Pse nuk u botua kur u shkrua dhe pse u botua tani?
KADARE: Atë që ju e emërtoni si «romanin tim të parë», unë ende dyshoj ta quaj ashtu. Madje në ndërgjegjen time asnjëherë s’ka qenë i tillë, përderi sa asnjëherë s’kam menduar ta botoj. S’ka qenë problem çensure ose morali. Ka qenë thjesht një paraletërsi, nëse mund të përdorej një fjalë e tillë.
Rrëfimi juaj i fundit, “Kukulla”, është një homazh për nënën. Por ndryshe nga homazhet e zakonshme, ju në këtë rrëfim keni përzier nostalgjinë me ironinë, duke krijuar një portret paksa naiv dhe shumë të dashur. Derisa e shkruanit “Kukullën” fokusoheshit më shumë në eksplorimin e asaj që Stanisllavski e quan kujtesë emocionale, apo përqendroheshit në subjektin si marionetisti në marionetën e tij?
KADARE: Mënyrat, ose ato që shpesh quhen të fshehtat e artit të të shkruarit, janë të pafundme. Është vështirë të thuash se disa prej tyre janë vetvetiu nxitëse ose vetvetiu penguese.
Rrezikun e fanatizmit, ekstremizmit dhe terrorizmit ju e keni nuhatur para tri dekadash me “Sjellësin e fatkeqësisë”. Po ashtu në disa ese që keni botuar viteve të fundit keni vënë theksin mbi këtë çështje, që tashmë është bërë globale. Siç e dini, fanatizmi fetar ka atakuar edhe Danten, duke kërkuar heqjen e “Komedisë hyjnore” nga programet shkollore, si dhe ka nxitur atentate ndaj shkrimtarëve të shquar. Çfarë mendoni për këtë agresivitet ndaj kulturës?
KADARE: Nervozizmi ndaj kulturës dhe veçanërisht ndaj letërsisë është i njohur në botë. Fatkeqësisht ai po përtërihet në kohën e sotme si rrallë herë. Megjithatë ne, shqiptarët, nuk duhet të na ngushëllojë fakti që problemi është planetar. Vendi ynë hyn në ato zona të veçanta ku acarime të tilla mund të kenë rrjedhoja të rrezikshme. Guximi për t’i propozuar në kohën tonë OKB-së ndalimin në shkolla të Dante Aligierit, më të madhit poet të Europës, e pa dyshim të botës, tregon se sa mizore mund të jetë e keqja, kur asaj i hapet rrugë.
(Botuar në numrin 7 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Ismail Kadare (1936), shkrimtari më i njohur shqiptar, famën e arriti me romanin Gjenerali i ushtrisë së vdekur (1963). Në vitin 1996 u zgjodh anëtar i përhershëm i Akademisë së Shkencave Politike dhe Morale të Francës, ku zuri vendin e filozofit të ndjerë Karl Popper. Më 1992, Kadare u shpërblye me çmimin botëror Cino Del Duca; më 2005 fitoi çmimin Man Booker International; më 2009 fitoi “Prince of Asturias Award of Arts”; më 2015, u nderua me “Jerusalem Prize”; më 2016 mori titullin Commandeur de la Légion d’Honneur ; me 2020 u nderua me cmimin Neustadt International Prize for Literature. Nga fillimi i viteve ‘90, Kadare jeton në Francë dhe Shqipëri. Prej vitesh është kandidat për çmimin Nobel për letërsi. Vepra e tij është përkthyer në mbi 40 gjuhë.
