Intervistoi Ag Apolloni
Le ta nisim këtë intervistë me pyetjen për persekutimin tuaj të bujshëm. Në vitin 2019 ju e latë Shqipërinë dhe kërkuat azil politik në një shtet të Evropës, duke qenë një shkrimtar i njohur, profesor i letërsisë dhe drejtor i Institutit për Studimin e Krimeve të Komunizmit. Vendimi për t’u larguar erdhi pasi e kuptuat se vendit tuaj i mungonte demokracia, apo se disa njerëzve demokratikë u mungonte siguria personale dhe familjare?
AGRON TUFA: Janë dy anët e së njëjtës medalje: e para çon pashmangshëm në përcaktimin dhe kushtëzimin e të dytës. Demokracia në Shqipërinë postkomuniste ka qenë gjithmonë një sajesë, një eufemizëm, një zbukurim i retorikës patetike që ka maskuar vazhdimisht në realitet mendësinë dhe praktikën thellësisht antidemokratike. Madje edhe në periudhat më entuziaste të rrugëtimit 30-vjeçar, qëkurse ra formalisht diktatura totalitare e Enver Hoxhës. Fjalori dhe termat e demokracisë me sloganet e reja dhe ligjërimin e sforcuar “politkorrekt” janë shkërbyer në tribuna politike, media, fushata elektorale, si një burokraci ligjërimore e nxënë përmendësh, siç nxë përmendësh një horr e batakçi formulat e mirësjellshme në prag të mashtrimit të radhës. Por njerëzit me mendje të esëllt e kanë pikasur me kohë kontradiktën e përçudshme midis demagogut politik dhe “majmunit akademik” që ligjëron në parlament apo në foltore të ndryshme publike. Sidoqoftë, maskën dhe lojën e demokracisë patën rast ta veshin e ta luajnë gjatë në kurrizin tonë edhe ish-aktorët tok me pasardhësit e drejtpërdrejtë të kainiadës sonë politike totalitare. Në politikë, do të thoja, duke zëvendësuar një idiomë të rëndë popullore, ka hise dhe qeni. Apo më saktë e më posaçërisht për ne: në politikën shqiptare ka hise vetëm qeni. Figurative kjo, natyrisht, me gjithë ndjesën time për qentë. Mua më ra të ndeshem, gjatë përmbushjes së detyrës, me qentë e lëshuar nga zinxhiri i diktaturës. Ka qenë mjaft e vështirë dhe zhgënjyese, që në rrekje për t’i sjellë shoqërisë dëshmi autentike të krimit komunist, plojën masive të pushkatimeve, proceseve të montuara gjyqësore, topografinë e terrorit të burgjeve e kampeve të vdekjes (kampet me tela me gjemba), dënimin e minorenëve, tërë çmendurinë e polpotizmit shqiptar – u përballa jo me arsyen, qoftë kjo dhe dashakeqe, por me një fushatë histerike e të gjithanshme politike e mediatike, me shantazhe, kërcënime, fyerje, shpifje, skenarë që ustallarët e rikthyer të Sigurimit i zbatuan me zell e nostalgji si dikur, tashmë vetëm ndaj meje. Ka qenë një fushatë e gjatë linçimi publik që nisi nga fundi i vitit 2018, në fillim pa rënë në sy, me presione e shantazhe që të hiqja dorë, derisa shpërtheu tërbueshëm me 1 prill 2019 deri me 4 shkurt 2020, datë që shënon edhe pushimin e fundit të 5 prej padive të mia gjyqësore dhe kallëzimeve penale. Gjatë kësaj kohe nuk ka pasur qoftë dhe një ditë të vetme pa një artikull shpifës, denigrues, pa një emision, pa një shantazh institucional ku unë qeshë shndërruar në tabelë qitjeje. Vazhdova të ndjek rrugën ligjore dhe të përmbush detyrën ligjore, duke u kundëpërgjigjur me sa kisha mundësi, kryesisht me portretizimin e secilit “qen të tërbuar”, përmes bëmave të tyre, gjithmonë me ndërmjetësinë e dokumentit arkivor origjinal (ish-hetues, ish-gjyqtarë që kanë dhënë dënime me vdekje, ish funksionarë të lartë të Partisë së Punës, etj.). E shikoja se paditë dhe kallzimet e mia penale ngjanin në çdo seancë ku e ku më shëmtuar e më absurde se përfaqësuesit e ligjit dhe drejtësisë në romanet e Franc Kafkës. Nuk qenë më ndryshe as përfaqësuesit e Parlamentit shqiptar, të cilëve u kërkova të ndërhynin në respektim të normave etike, Regullores dhe ligjeve dhe, me vjen keq ta them, nuk qenë aspak më ndryshe as përfaqësitë e 10 ambasadave të vendeve më të fuqishme perëndimore, të cilëve u qeshë drejtuar të fundit me një letër prej 16 faqesh në anglisht. Ambasadat heshtën, e injoruan gjithë gamën e informacionit skrupuloz. Ndërkaq provokimet e vazhdueshme për incidente në rrugë, kafene, ambiente publike qenë shtuar, kërcënimet me vdekje, gjithashtu, derisa pak ditë para largimit tim familjarisht drejt Kosovës, e më pas në Zvicër, “qentë e tërbuar të diktaturës” provuan t’i afrohen derës së familjes sime në mesnatë. Askush nuk dëshironte të më mbronte. Të paktën familja ime, fëmijët dhe bashkëshortja, nuk ishte e drejtë të paguanin konfrontimin tim. Çdo gjë mund të relativizohet, por jo “vepra e pandreqshme e vdekjes”.
Sigurisht unë nuk jam i vetmi që jam detyruar ta lë atdheun tim përpara një pushtetit thellësisht antidemokratik, i cili, vazhdon si zgjatim dhe inerci totalitare pothuaj me po ata njerëz dhe po atë brumë, pavarësisht shakasë së rëndë e mizore me të cilën e kanë maskuar emrin e tyre që me 10 qershor 1991 duke u vetëquajtur “socialistë”. Çfarë blasfemë kur shkon ndërmend socialistët europianë! Ky ndërrimi i emrit nga parti komuniste në parti “socialiste” ka ngjashmëri me gjarprin, që lë lëkurën e vjetër ferrave në pranverë, ndonëse ai gjarpër mbetet, tashmë me lëkurë të përtërirë. 30 vjetë të shkuara dëm me një portret grupor që ka emblemë fytyrën e “Cigares”, ndryshe, e ministrit të fundit të Brendshëm në krejt bllokun e diktaturave komuniste lindore, fytyrën e shokut Gramoz Ruçi. Në vend që të vihej para drejtësisë, të paktën për masakrën e 2 prillit 1991 kur udhëroi snajperët të qëllonin nga tarraca protestuesit, duke lënë të vrarë katër prej tyre, “Cigarja” në këto 30 vjet ka bërë karrierën më të lartë të mundshme për një kriminel. Sot e kemi kreun më të lartë të legjislativit të një shteti – kryetar Parlameti. Dhe të mos shkurajohesh?!
Si strehë shpëtimi ju e zgjodhët azilin. Ndërsa, në disa rrëfime tuajat, personazhet e gjejnë shpëtimin te vdekja (p.sh. te ‘Mërkuna e Zezë’, ose te tregimi ‘Virtyti’). Pse janë kaq të rënda mënyrat tuaja të shpëtimit në jetë dhe vepër?
AGRON TUFA: E abstraguar nga rrethanat, zgjedhja e shpëtimit tek vdekja ka, përveç patetikës së pashmangshme, edhe diçka nga pabesia. Këtë e them përtej moralit të etikës religjioze apo urtësisë së “mesit të artë” aristotelian, që e shohin suicidin të papajtueshëm e të panatyrshëm me natyrën njerëzore. Pikërisht të panatyrshëm, sepse njeriu është organikisht e psikologjikisht pjesë e natyrës (hyjnore apo johyjnore, pak rëndësi ka). Ku qëndron “pabesia” në këtë akt ekstrem? Mendoj se në radhë të parë njeriu me aktin e vetëvrasjes së vetëdijshme del demonstrativisht nga rendi i së natyrshmes, duke nënshkruar dështimin e natyrës në njësinë e vet. Natyra, për kontrast, është vetpërtëritëse me gjithë kuptimet simbolike që ka kjo fjalë. Si ide “përtëritje e përjetshme” e natyrës dështon, alienohet në një element të saj, refuzohet. Dhe kjo është e trishtueshme gjithmonë. Rrethanat e rënduara psikologjike e shpien njeriun në alienim të plotë nga natyra e vet, i kundërvihen në shenjë proteste e revolte (çka e ka elaboruar mjaft bindshëm Alber Kamy te “Njeriu i revoltuar”), duke i dhënë fund gjithë asaj vazhde të mëparshme të ekzistencës individuale me ëndrra, shpresa e pritshmëri të bukura apo të dëshiruara. “Pabesia” kapet pikërisht me vendimin e beftë të aktit suicidial në raport me unitetin e deriatëhershëm të qenies që ka rravguar e arnuar me ëndrra, kompromise e shpresa, duke e ndërprerë atë, pa lënë më shans tjetër për “ripërtëritje” të ngjashme si “nëna natyrë”. Pra edhe patetike, edhe e “pabesë”. Poetja ruse Marina Cvjetajeva e ngërthen këtë akt revolte me metaforën e “Kthimit mbrapsht të biletës” (“Erdh koha, erdh koha, erdh koha/ Biletën Krijuesit mbrapsht t’ia kthej”). Njeriu që nuk gjen rrugëdalje tjetër nga kjo jetë, përpos se me një të shtënë, qoftë në jetë, qoftë në letërsi e ka të pashmangshme patetikën e gjestit. Tani që po shkruaj këto, m’u ndërmend horizonti i rënduar depresiv i një subjekti lirik të një kënge popullore shqiptare. Heroi lirik është i izoluar brenda mureve të brengës së vet dhe e ka të pamundur t’i hapë udhë ngujimit alienues në një dialog të mundshëm me botën: (“Kam një brengë në zemër/ s’kam kujt t’i ankohem;/ t’u ankohem maleve, malet po largohen;/ t’u ankohem fushave, fushat zbukurohen;/ t’u ankohem vajzave, vajzat po martohen…. etj.”), dhe enumeracione të tjera. Në letërsi kërkimi i shpëtimit te vdekja është ndër temat më familjare që shënojnë dukuri e diskurse filozofike. Madje është pikërisht akti patetik i vetëvrasjes së heroit qëndror në rrethant e punuara me durim e këmbëngulje të gjatë artistike, ai që garanton statusin socio-filozofik të heroit, sikundërse e paraqesin, fjala vjen, shembujt e Verterit të Gëtes, Lysien Shardonit të Balzakut apo edhe më mprehtë – dy heroinat e romaneve të Tolstoit dhe Floberit – Ana Karenina dhe Ema Bovari.
Mendoj se në veprën time letrare personazhet që zgjedhin vdekjen e bëjnë këtë ose ngaqë nuk mund të përballojnë dyndjen demoniake në delirin e së ligës (Guri nga “Mërkuna e zezë”), ose ngaqë i frikësohen shëmtimit të mëtejshëm e të pafund fizik e shpirtëror nga supremacia e plotpushtetshme e dhunuesit (tregimi “Virtyti”, novela “Rina” etj.). Më së shumti zgjedhja e shpëtimit te vdekja është frikë dhe dëshirë për të mos “rënë në nivele të reja poshtërimi” nga poshtërues që kanë mbi ta pushtetin absolut të veprimit.
Në romanin “Gurit të varrit ia rrëfej”, ju në mënyrë estetike denonconi krimet e komunistëve, që mjerisht u ricikluan e u rifunksionalizuan edhe në periudhën demokratike. Ky roman, që te lexuesit shkaktoi një katharsis, te disa persona me profil komunist zgjoi inat dhe reagime. Si ndodhi që letërsia e trazoi politikën?
AGRON TUFA: Është shumë i vëtetë konstatimi juaj. Për fat të keq në Shqipëri “demokracia” u ndërtua nga po ata njerëz që ndërtuan diktaturën. Nga po e njëjta lëndë njerëzore. Personazhet që kishin përndjekur e dënuar qytetarët shqiptarë befas i pamë në parlament, në krye të partive, ministra, krerë institucionesh të larta e sidomos në organet e drejtësisë. Janë të shumta rastet kur qytetarë që kishin kaluar vite të gjata në burgje, kampet e detyruara të punës, internime, dëbime etj., ndesheshin pas viteve 1990 me ish persekutorët e tyre në poste të lartë. Kjo i kalon të gjitha shkallët e cinizmit. Slogani i njohur i presidentit demokrat S. Berisha në fillim të viteve ’90 “Bashkëvuajtës e bashkëfajtorë”, mund të ketë pasur në thelb një dëshirë humaniste, pavarësisht dozës shokuese të naivitetit, me qëllim promovimin e vlerave të lirisë, unitetit shoqëror, për të kapërcyer të keqen dhe plagët e diktaturës, por realisht efekti i këtij binari të ri rezultoi demagogjik e monstruoz. Sigurisht “bashkëfajtorët” vazhduan karrierën e tyre politike, morën poste e pushtete të reja, ndërsa po ata “bashkëvuajtës” të djeshëm, mbetën të tillë edhe sot. Të persekutuarit politik tok me familjet e tyre përbënin 33% të popullatës. Statististikat e vitit 1991 na nxorrën me një bilanc të tmerrshëm: mbi 20 mijë qytetarë të pushkatuar me e pa gjyq, të cilët edhe tash nuk e kanë një varr ku të afërmit e tyre të vënë një qiri apo një tufë lulesh. Rreth 70 mijë të burgosur politikë dhe 250 mijë (tok me familjet) të internuar në kampet e rënda të punës skllavëruese; 170 mijë komunistë me teserë të kuqe, anëtarë të PPSH (aq ishin deri në fund të vitit 1990); mijëra hetues, gjyqtarë, prokurorë dhe dhjetramijëra bashkëpunëtorë spiuna të ish-Sigurimit të shtetit. Kjo është e tmerrshme kur mendon se të gjitha kanë ngjarë në një kontekst racist e gjenocidial të “luftës së klasave”, survejimit e spiunimit të pandërprerë, nenit nr. 55 pēr agjitacionin e propagandën, që fuste në burg me dëshmitarë të rremë cilindo, për një fjalë goje, për një shprehje të pakujdesshme, për një shaka. Dhe të mendosh se gjithë ky bilanc i zi ka vazhduar për 45 vjet mbi kurrizin e një populli që në fund të Luftës së Dytë Botërore numëronte 1 milion banorë, ndërsa në vitin 1990 – 3 milionë. E megjithë këto tmerre, nuk u dëgjua kurrë, prej askujt deri më sot një “më fal”, një ndjesë e thjeshtë publike. Përkundrazi ish persekutorët e thonë sot me krenari, publikisht, në media, se “po të përsëritej historia, prapë të njëjtën gjë do të bënim”. Në Shqipëri nuk u zbatua drejtësia, sipas ligjit. Shoqëria nuk u dekomunistizua nga trashëgimia totalitare staliniste. Dështoi përpjekja për spastrimin e ushtrisē së indoktrinuar politike të ish sigurimsave, ish sekretarëve të partisë komuniste, ish-veglave të organeve të drejtësisë të diktaturës. Kjo trashëgimi e diktaturës vijoi të jetë pjesëmarrëse në ndërtimin e institucioneve dhe shtetit demokratik, duke i kryesuar ato, pa iu cënuar karriera, funksionet, postet në strukturat e arsimit, ushtrisë, gjyqësorit dhe diplomacisë, pa iu kontenstuar avantazhi ekonomik që ua ofroi partia-mëmë në prag të falimentit komunist, përgjatë vitit 1990-1991, sidomos me privatizimin e aseteve shtetërore. Qeveria e parë demokratike, që erdhi në pushtet me mbi 70% tē votave me 22 mars 1992 u kujtua tepër-tepër vonë për lustrimin e shoqërisë dhe politikës. Në vitet 1994-1995 provoi të ndërhynte me një tufë ligjesh të huazuara nga vendet e tjera ish-komuniste, për një lloj vetingu të figurës së politikanit (“pastërtia e figurës” me Komisionin “Mezini”). Ndonëse një ligj shumë i mirë për kohën e ndonëse zbatimi i tij do kishte shënuar një Lustracion të sigurtë për politikën shqiptare, përndryshe ndërprerjen e trashëgimisë politike të enverizmit në politikën e përfaqësuar përmes zgjedhjeve, tashmë ishte tepër-tepër vonë. Qenë bërë gabime trashanike, sidomos me “ligjin e tokës” nr. 7501 (unë nuk mund të gjykoj nëse kanë qenë gabime nga injoraca apo gabime të qëllimshme), duke shkurajur në masë besimin te demokracia që nuk ua ktheu tokën e grabitur nga “reforma agrare” e vitit 1946. Spastrimi i shërbimit informativ kombëtar nga oficerët e ish-Sigurimit komunist thuajse qe realizuar deri në fund të vitit 1996 mbi 80%, por tashmë revolucioni i dhunshëm kaotiko-bolshevik që nisi me skemat financiare piramidale, me regjisorë shërbimet e dy shteteve fqinje, i risolli pas pak muajsh ish enveristët në pushtet, ndërsa shërbimet kombëtare të sigurisë dhe policisë u dominuan përfundimisht nga kjo ish-polici politike e diktaturës. Edhe ndonjë përpjekje e mëparshme ligjore për pastrimin e shoqërisë (në vitin 1995 qenë dënuar me vite të gjata burg për “krime kundër njerëzimit” 35 figura udhëheqësish e prokurorësh komunistë), zbriti në zero. Në vjeshtën e vitit 1997 Ramiz Alia, Nexhmie Hoxha, Hekuran Isai e deri te prokurori “mishngrënës” Aranit Çela u liruan nga burgjet dhe u amnistuan, sapo u kurorëzua më 1997 qeveria e re e revolucionit dhe nisi funksionin parlamenti i “kallashnikovit”. Pushteti i ri komunist (“socialist”) i dëmshpërbleu ish-presidentin komunist me 34 anëtarët e tjerë të KQ të PPSH, madje me shuma të majme, menjëherë pas lirimit nga burgu. E quajta të domosdoshme këtë parantezë sepse ajo përbën habitatin psiko-social të dramës së njerëzve të dhunuar, të cilëve nga njëra anë u thuhet: jeni të lirë, liritë tuaja mbrohen e garantohen me Kushtetutë, nga ana tjetër hapësira, krejt horizonti i kësaj lirie që iu është lënë ta gëzojnë është i mbushur më vrasësit, torturuesit dhe dhunuesit e tyre sërish të pushtetshëm, në poste të larta shtetērore. Dhe kjo t’i pret krahët. Si ka qenë e mundur? Kaq e vështirë është t’i kërkosh gjithkujt që zgjidhet në funksione shtetërore e publike: “Pa prit, kush ke qenë? Me se je marrë më parë? Ta shohim pak të shkuarën tënde, zonjë/zotëri?”. Kjo i bën ish-viktimat e tyre të mbeten pa gojë, t’ia rrëfejnë veç “gurit të varrit” llahtarin, përsa persekutorët kanë molepsur krejt hapësirën e lirive demokratike. Kjo është dhe drama e dy femrave të romanit. Kur e kam shkruar romanin “Gurit të varrit ia rrëfej” (2014-2015) kisha një ndjesi diskonforti në lidhje me shtrirjen e imagjinatës, pasi e mendoja disi të tepruar, disi të ekzagjeruar me gjasën e balancës faktike të realitetit. Ka qenë shumë e madhe habia ime, kur gjatë ditëve të diskutimeve në studio televizive dhe gazeta, pashë një material të botuar nga studiuesi i arkivave K. Dervishi, i cili kishte botuar në dy faqe gazetë informacione nga dosjet sekrete të oficerëve civilë të Sigurimit. Përgjithësisht ato ishin informacione anonime mbi përdhunime sistematike femrash të frikësuara nga këta tipa me pushtet të pakufizuar, që në romanin tim quhen “skifterët me kobure”. Në kohën kur doli romani kësi “skifterësh” gjendeshin ende në poste shumë të larta në Ministrinëe Brendshme. Ndërsa sot ata dominojnë gjithkund, mizëri, tok me orlat e shkabat e rendeve më të ulëta.
Reagimet u ashpërsuan edhe me librin e radhës, “Kur këndonin gjelat e tretë”, ku ju keni përdorur referenca dokumentare mbi krimet e komunizmit. Aty keni rrëfyer situatat më të tmerrshme të regjimit të Enver Hoxhës ndaj popullit të vet. Duke i lexuar ato tregime, jam pajtuar me mendimin e njohur se realiteti është më fantastik se fiksioni. Si e keni përballuar dhe si e keni shkruar këtë fantazi të shthurur të kriminelëve shqiptarë?
AGRON TUFA: Ndonëse kanë kaluar 30 vjet nga rënia formale e komunizmit që i shkaktoi këto tragjedi njerëzore e familjare, sot ndeshemi me trashëgiminë e atij sistemi kriminal. Dhe jo trashëgimtarë të perënduar nostalgjikë, por me njerëz që shpesh merren si referenca publike, që kanë një status të ngritur shoqëror, profesorë, historianë, juristë, politikanë, të cilët i relativizojnë këto krime, i mohojnë, madje i justifikojnë ato, duke u dhënë një tis krenarie romantike. E tillë ka qenë përballja që pata në media gjatë vitit 2018 me disa enveristë të shquar, sidomos me Pëllumb Xhufin, gjithmonë në avangardë të mbrojtjes së diktaturës dhe enverizmit. Diskutimi nisi rreth një projekti që kishim ne si Institut (ISKK) për muzealizimin e “Kampit të vdekjes” në Bënçë të Tepelenës, një lloj Kampi internimi me tela me gjemba (1949-1954), në të cilin u dërguan rreth 3000-6000 “armiq të popullit”, kryesisht nga familjet e mëdha të Shqipërisë së Veriut. Në atë kamp, siç arritëm të saktësojmë me emra, vdiqën qindra njerëz, kryesisht moshat më të pafajshme, foshnja e fëmijë të mitur deri në 10 vjeç, ku numrin më të lartë të vdekjeve (nga uria, sëmundjet) e kanë të miturit (mbi 300 fëmijë). Fusha para kazermave deri në rrugën nacionale që mbushur me kryqe dhe kodër-varre të freskët. Njëherë kur Diktatori po udhëtonte për në Gjirokastër, i sheh këto kryqe që kishin mbushur krejt fushën deri buzë rruge dhe pyet “ç’janë këto varreza?”. I thanë se janë të vdekurit e kampit, fëmijët e armiqve të popullit. “Kurtë kthehemi, nuk dua t’i ndesh më me sy”, urdhëroi udhëheqësi. Brenda asaj dite erdhi buldozeri dhe realisht varret përfunduan në Vjosë. Tregimi “Sajza” që hap librin, është pikërisht shpirti i një vajze 8 vjeçare që endet i paqetë në rrjedhën e lumit Vjosa. Kundër muzealizimit të këtij kampi (dhe kampeve të tjerë) u ngritën enveristët, të cilët anatemuan “nxirjen e historisë” dhe duke më akuzuar mua, që po e paraqisja Tepelenën si Aushvicin e Shqipërisë. Je një turp kombëtar, mëthanë! Më etiketuan si gjithmonë “fashist” e “nazist”, ndërsa faktet i injoruan. Pëllumb Xhufi u shpreh se “Tepelena ka qenë një kamp shumë i mirë, të cilin mund ta quaje ‘kamp pushimi’ dhe se internimi i atyre familjeve veriore erdhi për shkak të prishjes së marrëdhënieve shqiptaro-jugosllave. Meqë të ikurit e këtyre familjeve në Jugosllavi shfrytëzoheshin për akte terroriste brenda kufirit shqiptar, ç’të bënte qeveria komuniste? Edhe ajo do të mbrohej. Prandaj i internoi këto familje në vitin 1949”. M’u desh t’ia argumentoj me fakte në një debat televiziv, se këto familje nuk kanë lidhje fare me vitin e prishjes së miqësisë shqiptaro-jugosllave; se ata ishin të internuar më parë pikërisht si patriotë anti-serbë (ata kishin luftuar gjithë jetën kundër ushtrive serbe që vazhdimisht përpiqeshin të aneksonin Veriun e Shqipërisë). Pra, të gjithë ata qenë arrestuar në vitin 1945 dhe se gjatë periudhës 1945-1948 qenë internuar në kampet e punës së detyruar në Kuçovë dhe Berat; se në verë të vitit 1949 u dërguan me kamiona nga Berati në malin Turan (Tepelenë) e më pas zbritën në kazermat italiane të Bënçës; se në gusht të vitit 1949, fill pas vrasjes së Bardhok Bibës në Mirditë, terrori komunist vari në litar pa gjyq 14 krerë familjesh dhe nisi reprezaljen në popullatën civile. Si rezultat, që të nesërmen u dërguan në Tepelenë 39 kamiona me 300 familje mirditore dhe se numri i përgjithshëm në kamp shkoi në 6000 të internuar. Në Institut, bashkë me kolegen time, poeten Luljeta Lleshanaku, kishim arritur të mblidhnim qindra rrëfime me të mbijetuarit e atij kampi famëkeq, që flisnin për mizoritë e tmerrshme dhe urrejtjen absurde të komandës së kampit. Ishte planifikuar që ai të ishte një kamp shfarosjeje. Më vonë, në gazetat e emigracionit shqiptar në SHBA, kryesisht “Flamuri”, kam lexuar dhjetra histori të të arratisurve nga ai kamp, që ngjanin pikëpërpikë me rrëfimet që kishim mbledhur ne. Përpunimi i këtyre historive përbën dhe bazën e tregimeve referenciale të vëllimit “Kur këndonin gjelat e tretë”. Kam qenë me dhjetra herë në atë kamp, kemi botuar në ISKK një album (“Në rrathët e ferrit komunist”) me vizatimet e mbijetuara të 85-vjeçarit Lekë Pervizi nga ai kamp. Në tubimet që organizonim me të mbijetuarit dhe familjet e viktimave në territorin e kampit, te kazermat, kam parë plaka e pleq që dilnin cepave të fushës ku kanë qenë varrezat e fëmijëve dhe shkreheshin në dënesa. Një plakë e ardhur nga Amerika nxori një çorap që e mbante në gji prej 70 vitesh: ishte çorapi i vëllait 9 vjeçar që u hodh në erë duke luajtur në fushën para kazermave, pasi kazermat ishin lënë të minuara që nga koha e italianëve (tregimi “Çorapi”). Shkrimi i këtij libri ka qenë shumë i vështirë dhe i rëndë emocionalisht. Në të kundërt të gjithë përvojave të mia të mëparshme krijuese, ky libër në pjesën më të madhe është shkruar me lotë të pavullnetshëm, andaj dhe procesi i redaktimit ka qenë tejet i rreptë, aq sa i duhet një fanitjeje nga përtej varri për të transmetuar këtu te ne zërin e pengut të tij të pamort. Një pjesë e këtyre tregimeve është përcjellë me interpretime video brenda projektit “Memo” që patëm me regjisoren Ema Andrea dhe arkitektin Gjon Radovani.
Ju që me romanin e parë, “Dueli”, hytë në duel me natyrën njerëzore, e cila nga mbrojtëse kthehet në përdhunuese. A e shihni këtë si një rrezik të përhershëm, apo si një devijim potencial te secili në momente të caktuara?
AGRON TUFA: Mendoj se diskursiviteti i shtruar te romani “Dueli” mbetet gjithmonë një kanosje e rrezikshme, pavarësisht në kemi të bëjmë me individë dalëzotës, shoqëri, korporata, kolegje legjislative apo unione shtetesh të civilizuara. Vjen gjithmonë momenti kritik (apo ai gjithmonë ka qenë në fazë inkubimi?) kur etika kalorsiake e mbrojtësit bëhet pashmangshëm dhunuese e sofistikuar, e maskuar nën terma gjithnjë të përkujdesjes dhe me retorikën idealiste të dalëzotësit përdëllimtar, derisa i/e mbrojtura heq dorë nga çdo syçeltësi. Tashmë përdhunimi ndodh me gojë të mbyllur. Dalëzotësit tanë, të shoqërive tona, sidomos ato të integrimeve ndërkombëtare, nuk ngurrojnë të na qasen me të njëjtat mjete tutele dhe strategji postkoloniale. Nderi yt nuk ekziston, përderisa ai është tashmë prej kohësh në dorë të oreksit të gjykimit të atij që ka dalë në një moment të caktuar kritik “dalëzotës”. Ti nuk ke më identitet, as vullnet, as gjykim, sepse nderi yt qeveriset nga garancia që i ke dhënë “mbrojtësit”. Ai ose të përdhunon vetë, ose të kthen tek po ai përdhunues prej të cilit të mbrojti dikur.
Natyrën kafshërore, por edhe kriminale, ju e keni trajtuar edhe në poezi, por ajo për shkak të gjuhës specifike nuk e ka trazuar publikun, edhe pse estetikisht e ka ngacmuar lexuesin profesional. A mos është kjo kohë e prozës, veçmas e prozës dokumentare?
AGRON TUFA: Është menjëmend çështje gjuhe dhe epërsie mjetesh. Thuktësia e poezisë, metafora, mjetet koprrace të shprehjes dhe abstraksioni i lartë derdhet tek një lexues tejet i kufizuar përmes aludimesh. Por këtë, Ag, e ka pasë vënë re edhe Arshi Pipa gjatë përshkrimit të llahtarit në kampin e kënetës së Maliqit, në Vloçisht, kur ishte vetë njëri ndër skllevërit e burgosur gjatë tharjes së asaj kënete. Në poemën e tij sonetike Kanali, të shkruar me jamb 11-rrokësh, Pipa ka një strofë ku thotë:
“Proza, jovarguimallëngjyemlyrik, t’ithotëtëgjitha me rend saktupati t’içohenflokët, t’ipërqethetshtati kujdo lexon kanalin satanik.” (“Kanali”, soneti X).
Mendoj se është kohë e narrativës komplekse romanore me elementë të përzier memuaristikë, autobiografikë, monografikë, monologje e përzierje zhanrore, sikundërse e teatrit si mundësi dialogimi e katharsisi me lëmshin e së keqës që mblidhet e mblidhet rrungajë.
Në veprat tuaja i keni rikonstruktuar dhe risemantizuar mitet. Ç’shije i japin mitet sot letërsisë suaj dhe realitetit tonë?
AGRON TUFA: Kjo është një marrëdhënie shumë e hershme, në fillim kryesisht me poezinë. Më vonë reflekset dhe ndikimi i drejtpërdrejtë i praktikave dhe ritualit mitologjik erdhi dhe ul natyrshëm edhe në prozë. Çdo traditë letrare ka pasë, siç e dimë, një qasje specifike ndaj mitit. Dallojnë rimarrjet e mitit nga klasicistët, romantizmi, modernistët dhe postmodernistët. Ç’na mbetet sot në përditsmëritë tona pas gjithë kësaj përvoje? Kjo është çështja. Çështje sa e estetikës së veprës, aq dhe e semantikës së saj. Miti mbetet gjithmonë aktual. Ai është një enë, një kallëp në të cilën derdhen “lëngjet” e përditshmërisë. Dhe vetvetiu lëngjet marrin formën e enës. Këtë kanë patur parasysh edhe teoricienët e shumtë të mitit në raport me realitetin e sotëm. Kështu, në akord me sistemin e Bartit (Roland Barthes 1915-1980), mitet ngjizen vazhdimisht dhe ato janë pafundësisht të shumtë. Duket se kjo kundërshton idetë e Eliades (Mircea Eliade, 1907-1986) dhe në përgjithësi perceptimin tradicional të mitit si diçka fundamentale, të natyrshme, zanafillore. Ajo që Barti e thekson si parimin bazë të mitit në librin e tij “Mitologji” është arsyetimi, se pse njeriu bashkëkohor bie nën pushtetin e miteve, ku në të vërtetë “intenca” e mitit është aq e dukshme, sa nuk ke pse beson në të. Por në rastet kur kjo qëllimësi (intencë) është e paqartë, e turbullt, atëherë ajo zor se mund të ushtrojë ndikim. Çfarë bën pra miti me perceptimin tonë? Sipas Bartit, parimi themelor i mitit është- natyralizimi , “shndërrimi i historisë në natyrë”. Kjo ide paraqitet si shumë e rëndësishme, për sa ajo shpjegon se pse mitet punojnë dhe sot, anipse njeriu ka kohë që është larguar prej së lashti nga mendimi dhe forma e arsyetimit mitologjik. Miti pasqyron realitetin në trajtën e imazhit të natyrës, ai e çliron prej botës historinë dhe e zëvendëson atë me natyrën.Shtjellimi dhe përhapja e çdo miti bëhet i mundur vetëm sepse në të gjen menjëmend një pjesë të së vërtetës dhe se kjo pjesë e së vërtetës është shumë e rëndësishme. Miti na bën apel për një mendje të shëndetshme, ai na thotë: «Pa shiheni pra, shiheni, se kjo është e natyrshme!” Shpesh kjo ide shoqërohet me një tjetër: “Kjo e vërtetë jo vetëm që është e natyrshme, por ka qenë po e tillë edhe në të shkuarën. Vetëm se ne thjesht e kemi harruar dhe ja se si jemi tani, të palumtur”.Miti sot, para së gjithash, është një mënyrë e parsqyrimit të botës. Tashmë paraqitet i vjetëruar perceptimi i mitit si «e vërteta sakrale absolute e historisë për bëmat e mbinatyrshme të krijesave në Zanafillë të Zanafillave». Në të njëjtën kohë, për mendimin tim, miti nuk duhet barazuar me iluzionin. Ajo që është themeluar plotësisht mbi një gjë të gënjeshtërt, do të mbetet gënjeshtër dhe kurrë s’ka me qenë tjetër send përpos se gënjeshër. Miti duhet të përmbajë në vete të paktën një pikël të vërtete, por që kjo pikël e vërtetë duhet të jetë aq bindëse, sa atë ta pranosh si një të dhënë natyrore, të natyrshme, e së këndejmi – të padiskutueshme. Mitet mendoj se lindin prej kësaj të vërtete dhe duke u shtjelluar ato rriten e shndërrohen në një thurimë unikale të së vërtetës dhe trillimit. Dhe kur kjo thurimë unikale është një tekst letrar (se për atë po flasim), i cili zotëron një forcë të veçantë graviteti, atëherë kjo i bën lexuesit të përkushtohen si të ishte historia e mundshme e tyre. Në këto rikonfigurime të marrjes e rimarrjes së miteve, tok me ritualet e praktikat, unë parapëlqej t’u drejtohem logjikave arkaike e spirituale të njerëzve, të cilët besojnë në njëfarë energjie magjike të mitit. Zakonisht të lakmueshme për mua janë mitet disi periferike, krahinore, të afta të ngërthejnë funksionimin e një bote sa minimaliste aq dhe universale.
Në librat tuaj të fundit jeni preokupuar shumë me konceptet e vdekjes dhe kohës. Çka ka ndryshuar tek ju me kalimin e kohës në relacion me kuptimin e jetës, dhe cila është koha në të cilën do të donit të jetonit?
AGRON TUFA: Në një poezi të hershme pohoj se “Koha është krijuar me vdekje, ndaj ne…”, çka përbën edhe sot bindjen time se këto dy kategori metafizike përbëjnë një sistem koordinate kundrejt (jo përkundër) dy kategorive të tjera metafizike të hapësirës dhe gjuhës. Gjithë përvojat tona tek e fundit janë përvoja me vdekjen, përvoja të kohës që lë rrudha në njërën fytyrë të Janusit (ajo që sheh pas rrëmoren tonë të kohës së shkuar, përplot rrënoja). E vetmja rezistencë ndaj lumit rrënues të kohës është krijimi, gjuha e veprës letrare. Njeriu i shekujve XX-XXI, siç e dimë, ka shpikur e zbuluar sekrete të pafundme, nga grimcat elementare të lëndës deri tek pushtimi i hapësirës dhe planetëve. Koha mbetet e papushtueshme, e panënshtrueshme, pavarësisht utopive futuristike të shkencës. Po ja, atë që nuk mundet ta bëjë shkenca, në njëfarë mënyre e bën arti. Seria e shtatë romaneve të Marcel Proust-it, “Në kërkim të kohës së humbur”, e rikthen kohën e kaluar duke u kredhur nē vorbullin e ripërjetimit, si një lumë i ngadaltë që kthen mbrapshtas në origjinën e rrjedhës, duke ripërtërirë në njëfarë mënyre me këtë kredhje në fëmijëri idealet e venitura, lodhjen, dëshpërimin, traumat dhe alienimin e pashmangshëm.
Nuk kam ndonjë ideal të veçantë për ndonjë kohë në të cilën ta vendosja dëshirën e gjallimit. Më së shumti janë ide e projeksione romantike, që ne i marrim për të mirëqena. Do të thoja, për shembull, i nxitur nga leximet, se do të doja të jetoja në antikitetin e idileve baritore, të cilëve u këndonte liriku helen Teokriti, më saktë, në atë vend të lumë që ai e quante Arkadi. Atje, sipas mitit nuk kishte brengë, por vetëm hare e gaz, lojëra e gosti, ligjërim fyelli e valle, haje e pije dhe qetësi mes natyrës divnuese. Mirëpo ekziston një tablo e piktorit klasicist francez Nicolas Poussin (1594 – 1665) me titullin: “Et in Arcadia ego” (Edhe në Arcadi kam qenë/ Edhe në Arkadi jam unë). Subjekti është ky: katër të rinj barinj dhe një vashë (bareshë dhe ajo me gjasë) zbulojnë në zemër të Arcadisë një varr me pllakën që ka për epitaf në latinisht shprehjen “Et in Arcadia ego”. Do të dëshiroja të jetoja, megjithatë, pa e vrarë mendjen për pashmangësinë e vdekjes, në një lloj Arkadie bashkëkohore. Dhe nëse kjo është e mundur të ekzistojë, atëherë pa internet, pa shtyp e televizor, në shoqërinë e natyrës – me male e pyje, kafshë e zogj.
Cili është raporti juaj i tanishëm me vendin tuaj, kur edhe ata që jetojnë brenda tij, e njohin atë më shumë virtualisht?
AGRON TUFA: Është po ai raport, që e ka shprehur për veten e vet poeti nobelist grek Jorgo Seferis në një varg të tij: “Ngado që shkoj, Greqinë e mbart me vete, si një plagosje”. Besoj se kjo ndjenjë është e afërt edhe për shumëkënd tjetër brenda atdheut. Unë vazhdoj t’i ndjek zhvillimet politike, shoqërore dhe artistike nga Zvicra dhe për fatin tonë të keq, gjërat kanë marrë udhën e një diktature të monitoruar mirë, në dorë të sigurtë e kriminale. Nganjëherē mendoj se liria duhej fituar ndryshe që në fund të vitit 1990 kur u përmbys forma (jo thelbi) i diktaturēs komuniste. Liria nuk mund të jetë aq e lehtë e me çmim aq të lirë, siç ndodhi tek ne. Liria e vërtetë, e njëmendtë, ka çmim. Po si duket askush nuk ia kishte xhepin asokohe. Të gjithë ndjeheshin të lodhur nga procesi gjysmëshekullor i zombifikimit të pandalshēm shoqëror. Cilësia e lirisë sonë vjen era kriminelë të vjetër e të rinj.
Siç e dimë nga romani autobiografik “Tenxherja”, ju nuk jeni i persekutuari i parë në familje. A shpresoni të jeni i fundit dhe a mendoni të riktheheni në vendin tuaj? A mendoni se do të ketëdrejtësi dhe do të respektohen së paku ligjet e shkruara në vendin tuaj?
AGRON TUFA: Shpresoj të jem i fundit, por pak gjasa ka me mënyrat e pengmarrjes së lirive tona. Dhe janë pengmarrje që tek ne, zgjatin si rregull me nga një gjysëm shekulli si minimum. Mendoj (dhe as nuk e vë në diskutim) që do të kthehem në atdhe. Kjo e tashmja është vetëm një tërheqje taktike për të shpëtuar fëmijët, ndërkohë që edhe pse në azil, unë e kam vazhduar luftën për kauzën time edhe më fort, pavarësisht distancës, duke folur shkurt, qartë dhe me dokumenta origjinalë se kush është kush në krye të të ashtuquajturave “organe të reja të Drejtësisë”, pse u harxhuan 3 vite veting për “pastërtinë e figurës” së njerëzve që do të na bëjnë drejtësi dhe pse përfunduam duke vënë në krye të këtyre organeve ish-hetuesit, ish-gjykatësit, ish-prokurorët dhe ish-sigurimsat e kohës së diktaturës, të cilët kanë zhvilluar procese politike dhe kanë dhënë dënime politike para vitit 1990. Temida (Themis), hyjnesha e Drejtësisë, e cila që nga amforat antike e deri më sot është stampuar me imazhin e pandryshueshëm të një vashe me një peshore me pjatat në balancë në dorën e djathtë, me një shpatë në të majtën dhe të dy sytë e lidhur me një shirit, ka pësuar një ndryshim të pjesshëm, por thelbësor të imazhit klasik: tek ne ajo ka të mbyllur me shirit vetëm njërin sy. Si piratët…
(Botuar në numrin 21 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Agron Tufa (1967) është shkrimtar i mirënjohur i letërsisë bashkëkohore shqipe. Ka punuar si profesor në Universitetin e Tiranës dhe ka qenë drejtor i Institutit për Studimin e Krimeve të Komunizmit. Pasi ka denoncuar krimet e komunizmit, ai është përndjekur sistematikisht, dhe në vitin 2019 është detyruar të largohet nga Shqipëria. Ndër veprat më të njohura të tij janë: Dueli, Mërkuna e Zezë, Tenxherja, Gurit të varrit ia rrëfej, Kur këndonin gjelat e tretë etj.
