Intervistoi Ag Apolloni
Profesor, po e fillojmë këtë intervistë me një pyetje mbi postmodernizmin. Në fjalinë e parë të artikullit tuaj “Debati mbi postmodernizmin”, me të cilin hapet libri “Postmodernizmi ndërkombëtar” (1997), përgatitur nga ju dhe Douwe Fokkema, ju thoni se “postmodernizmi po jep grahmat e fundit”. A mendoni se weltanschauung-u postmodern është zëvendësuar nga një tjetër?
HANS BERTENS: Jo, nuk mendoj se gjërat kanë ndryshuar aq shumë në njëzet vitet e fundit, edhe pse termi “postmodernizëm” është bërë gjithnjë e më jashtë modës. Vështrimi im i vitit 1997 ishte i parakohshëm. Kjo konfirmohet nga Bibliografia Ndërkombëtare e Shoqatës Amerikane të Gjuhëve Moderne, bibliografia më autoritare që kemi në fushën e studimeve letrare. Nga viti 1990 deri në 1999,Bibliografia ka 3226 tituj mbi postmodernizmin, nga viti 2000 deri në 2009 ka 3095 tituj, dhe nga 2010 deri në 2018 është prapë një numër i konsiderueshëm prej 1848 titujve. Vetëm në dekadën e tanishme shohim një rënie serioze të interesimit (nga 280 tituj më 2010 në 86 më 2018). Kjo nuk do të thotë që postmodernizmi po zhduket. Midis akademikëve letrarë mendimi kryesor i postmodernës është bërë aq i zakonshëm sa mund të thuhet gati i padukshëm. Ajo që unë përmenda me siguri është një reagim, duke filluar nga vitet 1980, kundër krahut rrënjësisht relativist të postmodernizmit. Sulmet më të spikatura ndaj postmodernizmit radikal erdhën nga feminizmi (edhe pse në një fazë të hershme feministët kishin mirëpritur prej postmodernizmit dekonstruksionin e ligjërimit patriarkal dhe të strukturave të pushtetit që veprojnë në gjuhë në përgjithësi) dhe nga kritikët postkolonialë, të cilët si feministët, mundën të perputheshin me analizat postmoderne, por e panë relativizmin e tij si gjymtim politik. Dhe, për të mos harruar, një numër shkrimtarësh të rinj të shquar amerikanë, mes tyre David Foster Wallace dhe Jonathan Frantzen, u distancuan publikisht nga postmodernizmi i gjeneratës së mëparshme (të cilin e keqpërfaqësuan seriozisht në sulmet e tyre).
Në debatin e famshëm mbi postmodernizmin, sipas jush, kush kishte të drejtë: Lyotard, apo Habermas?
HANS BERTENS: Pyetje sfiduese. Ne duhet të jemi përgjithmonë në mbrojtjen tonë kundër asaj që Lyotard e quan “tërësi” (totalitet), por ai ka një tendencë t’i mbivlerësojë rreziqet e saj – të paktën unë e shoh kështu. “Lufta ndaj totalitetit”, në fakt një krizë e përhershme, që ai e konsideron të domosdoshme për t’i mbrojtur të këqijat e totalitarizmit, duket e çuditshme në një botë ku nuk ka konsensus për asgjë. Situata ideale e diskutimit të Habermasit është një utopi e paarritshme, por tregon së paku një kurs që mund të dëshirojmë ta ndjekim. Unë e mbaj anën e Habermasit në mbrojtjen që ai ia bën projektit të Iluminizmit, ose më mirë të themi kornizës iluministe që lejon një marrëveshje të mirë heterogjeniteti. Ne jemi dakord të mos jemi dakord, të bëjmë kompromise dhe të përplasemi.
Të gjithë pajtohen që modernizmi ishte shpikje europiane, përderisa shumë kritikë mendojnë se postmodernizmi është shpikje amerikane. A mund të “kontinentalizohen” kështu këto lëvizje?
HANS BERTENS: Modernizmi u shfaq në Europë, por jo të gjithë modernistët e rëndësishëm ishin europianë. T.S. Eliot, Ezra Pound dhe Gertrude Stein ishin mërgimtarë amerikanë, po ashtu edhe Henry James, romanet e fundit të të cilit anojnë kah modernizmi. Kështu që unë do të thosha se modernizmi u shpik në Europë, në vend se të konsideroja shpikje ekskluzivisht evropiane. Postmodernizmi nuk është i lidhur në mënyrë të paarsyeshme me Amerikën, pasiatje kemi Borges-in, ndikimi i të cilit është pranuar nga shumë postmodernistë amerikanë, ndërsa shumë kritikë kanë argumentuar se nouveau roman-i francez dhe gjithashtu nouveau nouveau roman janë postmodernë. Një arsye pse postmodernizmi shihet si amerikan është me siguri për shkak se termi “postmodernizëm” është në vetvete një shpikje amerikane – të paktën në kuptimin që zakonisht e përdorim – dhe se u desh ca kohë para se të përvetësohej nga pjesa tjetër e botës – që ndonjëherë e përdori për t’iu referuar posaçërisht postmodernizmit amerikan. Unë nuk mendoj që diskursi akademik francez t’i jetë referuar ndonjëherë nouveau nouveau roman-it me termin “postmodernizëm”, pa marrë parasysh sa postmodern dukej nga një perspektivë amerikane. Ajo që duket absolutisht e vërtetë është se shumë shkrimtarë të rëndësishëm postmodernë janë amerikanë dhe se postmodernizmi ka pasur ndikim në SHBA më shumë se kudo tjetër.
Sipas jush, cilët janë shkrimtarët më përfaqësues të letërsisë postmoderne?
HANS BERTENS: Mundtë them që më përfaqësuesi është Thomas Pynchon. Por gjithashtu mund të përmend John Barth, Robert Coover, Italo Calvino, Günter Grass, Alain Robbe-Grillet (romanet e fundit), Carlos Fuentes, Milan Kundera, Peter Esterhazy, D.M. Thomas (Hoteli i Bardhë), Peter Ackroyd (romanet e para), Paul Auster, David Foster Wallace, Mark Danielewski (Shtëpia e gjetheve), Paul Verhaeghen (Omega Minor), David Mitchell (Atlasi i reve dhe romanet e tjera), Nicola Barker (Darkmans, Në qasje), Michael Chabon (Bashkimi i Policëve Hebrenj, Dritëhëna) dhe sa e sa të tjerë brenda dhe jashtë botës anglofone.
Nga të gjithë termat që janë propozuar për ta emërtuar epokën pas postmodernes, cili ju duket më i pranueshëm: post-postmodernizmi, performatizmi, metamodernizmi, digjimodernizmi…?
HANS BERTENS: Të them të drejtën, asnjëri nuk më tërheq.Nëse shikoj se çfarë ndodh në të vërtetë tani, do të thosha se kemi hyrë në një periudhë të rrëfimit të lirë, në të cilën bashkëjetojnë paqësisht realizmi, modernizmi, postmodernizmi dhe mënyrat e tjera të të shkruarit.
Dihet se poetikat janë fenomene tipologjike, por cili është funksioni i tyre në aksiologjinë e përgjithshme letrare?
HANS BERTENS: Pikëpamja ime është se poetika është mjaft e rëndësishme pasi na lejon të dallojmë mënyrat e të shkruarit nga njëra-tjetra dhe ofron mbështetje të vlefshme në përpjekjet tona për ta kuptuar weltanschauung-un (ta përdorim atë fjalë përsëri) që përmbajnë ato poetika.
A funksionon letërsia jashtë lëvizjeve dhe poetikave dhe si mund të kategorizohen disa shkrimtarë që qëllimisht u shmangen modës dhe rregullave teorike?
HANS BERTENS: Letërsia mundet sigurisht të funksionojë pa lëvizje dhe poetika. Në atë rast, do të krijonte një lëvizje të re dhe/ose një poetikë të re, e cila natyrisht që nuk do të kuptohej dhe klasifikohej si e tillë menjëherë. Kjo është, në të vërtetë, ajo që kemi parë në rastin e postmodernizmit – me shkrimtarët që me të vërtetë i shmangeshin modës dhe i thyenin rregullat – të cilët shumë kritikë fillimisht i trajtuan me armiqësi dhe vlerësuan se nuk ia vlente t’u kushtonin vëmendje. U deshën vite që të njiheshin si letërsi serioze, pas së cilës pamë debate të ndezura për poetikën. Sigurisht që ka pasur edhe përpjekje letrare jashtë lëvizjeve apo poetikave të njohura që dështuan plotësisht pa lënë shenjë – me fjalë të tjera, që nuk çuan në një lëvizje të re apo në një poetikë të re. Por kjo është arsyeja pse ne nuk i mbajmë mend ato.
Si profesor i letërsisë krahasuese, a mund të na thoni nëse komparativizmi ndihmon në afirmimin e letërsive “të vogla”?
HANS BERTENS: Po, sigurisht. Por ekziston një kusht: romanet dhe poezitë e shkruara në një gjuhë “të vogël” (e në planin global, edhe holandishtja është një gjuhë “e vogël”) duhet të përkthehen në një nga gjuhët kryesore para se të mund të përdoren nga komparatistët, të cilët zakonisht njohin tri-katër gjuhë, por pothuajse kurrë ato më të voglat.
A e njihni letërsinë ballkanike dhe, nëse po, cilët janë shkrimtarët që i pëlqeni më shumë?
HANS BERTENS: E njoh dhe e pëlqej veprën e Ismail Kadaresë, dhe kam lexuar disa romane të Ivo Andrić-it (shumë kohë më parë), Milorad Pavić-in, Danilo Kiš-in dhe disa të tjerë. Nuk di nëse kam lexuar ndonjë autor bullgar, dhe nuk e di nëse ju do të mund ta quanit Gregor von Rezzorin autor rumun, përkundër shtetësisë së tij rumune (të paktën deri më 1940).
A ka kuptim sot termi “letërsi botërore” kur dihet se pjesa më e madhe e letërsisë së botës nuk përfshihet në të?
HANS BERTENS:“Letërsia botërore” në kuptimin në të cilin përdoret në universitetet amerikane (dhe gjithnjë e më shumë gjetkë) i referohet asaj letërsie që qarkullon, me një qëndrueshmëri të caktuar, përtej kulturës së saj të origjinës. Pra, është e vërtetë që shumica e letërsisë nuk cilësohet si “letërsi botërore”. Është një koncept që e vë qartë letërsinë “e vogël” në një disavantazh, pasi përkthimi në një ose në shumë gjuhë të tjera, mundësisht të mëdha, është një kusht absolut. Praktikisht, janë shkrimtarët në anglisht që përfitojnë më shumë nga ky përkufizim i veçantë i “letërsisë botërore”, pasi shumë më tepër prozë është përkthyer nga anglishtja në gjuhë të tjera sesa anasjelltas (vitin e kaluar vetëm dhjetë përkthime nga frëngjishtja u shfaqën në anglisht, dhe disa prej tyre ishin përkthime të reja të klasikëve francezë). Nga ana tjetër, pjesa më e madhe e romaneve të botuar në anglisht nuk përkthehen fare, kështu që sigurisht nuk është rasti që e gjithë letërsia në gjuhën angleze të kualifikohet si “letërsi botërore”. Por, tash rrethanat janësituuarkundër shkrimtarëve që shkruajnë në gjuhë “të vogël”.
Si e shihni letërsinë sot në relacion me artet e tjera, sidomos me kinematografinë?
HANS BERTENS: Duke gjykuar nga numri i romaneve, letrarë dhe popullorë, që botohen çdo vit, letërsia po ecën mirë. Ashtu si edhe filmi dhe, me sa shoh, si arti në përgjithësi. Por letërsia ka avantazhin se është relativisht e lirë të botohet një roman serioz, ndërsa është çuditërisht e shtrenjtë të bësh një film serioz. Pra, ka botues të vegjël të gatshëm të rrezikojnë botimin e romaneve eksperimentale ose “të vështira”, por nëse një film eksperimental ose i vështirë nuk është i suksesshëm, ai mund t’i falimentojë financuesit e tij.
Sipas statistikave, në kohën tonë letërsia jofiksionale po pëlqehet më shumë se fiksioni i pastër. Pse po ndodh kjo?
HANS BERTENS: Pyetje me vend, por s’mund të përgjigjem. Mbase ka të bëjë me moshën e lexuesit mesatar të fiksionit. Unë vetë e shoh se kam lexuar shumë më tepër fiksion se ç’është dashur, thjesht pa kureshtje për botën. Ndoshta është rasti që bota të bëhet më interesante me kalimin e viteve dhe që lexuesit t’i duket ajo (ose vetja) më pak interesante me kohën.
E kemi kaluar kohën e metarrëfimeve, apo ato vetëm janë modifikuar?
HANS BERTENS: Vetëm janë modifikuar. Ose mbase është më e saktë të themi se jemi mësuar me to dhe nuk i shohim më. Një apori ontologjike në një vepër letrare (një shkrimtar që hyn në romanin e tij ose të saj, për shembull) ishte një lajm i madh, pesëdhjetë vjet më parë. Gérard Genette tregonte që zbulimi se në një roman personazhet ishin në të vërtetë produkt i imagjinatës së shkrimtarit, do të na bënte të ndalonim dhe të mendonim që, mbase, edhe ne, lexuesit, të ishim fiktivë dhe se mund të kishte ndonjë autoritet më të lartë që na shkruan. Në ditët e sotme kjo nuk do t’i ndodhte askujt. Ne shohim pushime ontologjike në filma, në reklama, në stripa – i shohim kudo dhe vështirë se na e tërheqin vëmendjen.
E ndjeni sikur në kohën e realitetit virtual letërsia ka ndryshuar?
HANS BERTENS: Jo. Ka pasur përpjekje, në vitet 1990, për të krijuar romane interaktive, por sapo u hoq risia, shkrimet interaktive u zbehën. Nuk shoh shumë prova të botës paralele të realitetit virtual në romanet bashkëkohore.
Nga pozicioni i kritikut, i cili ia ka kushtuar tërë jetën librave, si e shihni të ardhmen e letërsisë?
HANS BERTENS: Unë jam pozitiv për letërsinë dhe mundësitë e saj. Për një kohë dukej se interesat e mëdha tregtare do ta kontrollonin në një farë mase plotësisht botën letrare, por në të vërtetë kjo nuk ndodhi. Kemi një bollëk shkrimtarësh të rinj dhe një bollëk botuesish të vegjël të përgatitur për të ndërmarrë rreziqet e nevojshme për ta mbajtur letërsinë në pararojë të risisë kulturore dhe për ta mbrojtur rolin e saj si një burim të ndërhyrjeve kritike.
(Botuar në numrin 17 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Hans Bertens (1945), profesor i letërsisë amerikane në Universitetin e Utrecht-it (Holandë) dhe studiues i mirënjohur i postmodernizmit, është autor i librave: Proza e Paul Bowles, Letërsia amerikane, Ideja e postmodernes, Teori letrare etj. Gjithashtu, ka përgatitur për shtyp si bashkautor disa libra: Postmodernizmi ndërkombëtar, Letërsia amerikane, Qyteti i vogël në Amerikë etj. Punimet e tij mbi postmodernizmin janë ndër më të cituarat.
